Kritike letrare

NDUE UKAJ

DISKURSI BIBLIK NË LETËRSINË SHQIPE

Boton:

AIKD,

2004

e-mail: aikd2000@yahoo.com

(c) Ndue Ukaj, 2004

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ndue Ukaj

DISKURSI BIBLIK NË LETËRSINË SHQIPE

Prishtinë,  2004

 

 

 

Falënderoj Don Marjan Ukajn, meshtar,  i cili me devotshmëri, sakrificë e vullnet të paepur mishëron Misionin e shenjtë Atme e Fe në rrugën e fisnikërimit të kombit tonë, të ndritjes së mendjes dhe zemrës për një të ardhme më të mirë, me ndihmën e të cilit po botohet ky libër.

 

 

 

 

 

 

       Përmbajtja:

1.     Parimet bazike të poetikës së diskursit

Retorika si disiplinë për letërsinë dhe evoluimi i mendimit mbi ligjërimin

2.     Bibla ose ”Libri i librave”

3.     Probleme teorike-kritike në gjykimin dhe vlerësimin e letërsisë shqipe

4.     Bibla - paradigmë letrare e kulturore

5.     Kritika letrare për këtë prodhim letrar

6.     Poetika e diskursit biblik në letërsinë shqipe

7.     Diskursi biblik në rrjedhat letrare

8.     Dimensionet e pranisë së diskursit biblik në poetikën e Nolit

9.     Diskursi letrar - relacioni me diskursin biblik në letërsinë e Fishtës

10. Raportet interletrare mes ”Oh”-ut të Anton Pashkut dhe diskursit biblik

11. Transformimi i diskursit biblik në letërsinë bashkëkohore shqipe

12.Përfundim

I. Parimet bazike të poetikës së diskursit

                

Nocioni ”diskurs” (nga lat. Discursus), e ka kuptimin e endjes, bredhjes, shpërndarjes. Në linguistikë, ky nocion konceptohet si bisedë, apo shkoqitje logjike,[1] ndërsa në letërsi përgjithësisht e ruan funksionin e ligjërimit letrar, të ligjëratës letrare, për t’u konceptuar esencialisht me funksionin e mënyrës së bërjes së ligjëratës së mirë artistike, funksionin e së cilës e ka luajtur retorika, e cila duke evoluar ka marrë ridimensionime teorike-letrare, stilistike-estetike për t’u shndërruar në teori për diskurset.

Në një pikëshikim modelues, diskursin e kuptojmë si koncept teorik-kritik, që mbulon përmasa të ndryshme të dijes për artin letrar, ndërsa sintagmën diskurs biblik në letërsinë shqipe, e kuptojmë si lidhje interletrare e interkomunikuese në mes diskursit biblik dhe letërsisë shqipe[2]. Ndërkaq, me termin ”poetikë” shënjohet çdo teori interne e letërsisë që aplikohet në kodet tematike, të kompozicionit, stilit, figurave etj., me domethënie edhe të bashkësive të rregullave, kodeve të ngritura, të sforcuara e të ndërtuara në nivel të një shkolle letrare.[3]

I.a. Retorika si disiplinë për letërsinë

                      (Evoluimi i mendimit mbi ligjërimin)

Përpjekjet për ta krijuar mendimin për gjuhën, si dhe për ta njohur përdorimin e gjuhës gjatë të folurit, i gjejmë në Antikë, atëherë rreth objektit të retorikës, të cilën Rolan Barti e vlerëson si metaligjërim (ligjërim - objekti i të cilit është metaligjërata)[4], domethënia e të cilit rezultonte në të shkruarit mirë e pa gabime, në mënyrën e mbarështimit të materies gjuhësore në një tekst letrar, nga fakti se gjuha mbështetet në një sistem mjetesh e rregullash, që merr një trajtë të veçantë shprehësie kur funksionalizohet në ligjërim. Nocioni ”retorikë” etimologjikisht ka prejardhje greke, që koncpetualisht nënkupton një dije që i shtjellon rregullat e parimet për të folur bukur e në mënyrë bindëse, së këndejmi shënjon doktrinën e mësimin për një mjeshtri të gojëtarisë. Në dijet letrare (teoritë letrare) konceptualisht, ky nocion e ka domethënien e mënyrës së thurjes se një ligjërate, bërjen e një ligjërate të mirë, bindëse, me një orientim e synim deri diku normativ. Porse, në kohë, ky nocion u shndërrua në koncept e teori për letërsinë e artin letrar, mori ridimensionime që kapën segmente të tjera të artit letrar, të teorive mbi artin letrar përgjithësisht, prej të cilës kanë dalë shumë fusha të studimit, siç janë: stilistika, analiza e diskurseve, linguistika, analiza gjuhësore etj. Ndërsa, në fushat e letërsisë është bartur si koncept që shënjon një dije për ligjërimin letrar, figurat stilistike, së fundi duke i zhvilluar dijet mbi diskurset[5]. Në perspektivë, problemet që përbëjnë objektin e retorikës, i rimarrin analiza e ligjëratës dhe vetë gjuhësia.[6] Në këtë këndvështrim teoria e letërsisë duke u ndërlidhur me poetikën dhe retorikën antike ka shënuar rezultate të mëdha brenda studimeve letrare përgjithësisht dhe ka ruajtur disa elemente, të sistemuara në kuadër të bashkëkohësisë[7]. Duke e zgjeruar fushën e mendimit për letërsinë, poetika dhe retorika e vjetër ndërlidhet me stilistikën bashkëkohore, ndërlidhet me atë që vepra letrare të analizohet me parimet e përgjithshme të gjuhës.[8]

Në antikë, kur u krijua, retorika ka pasur funksion të rëndësishëm, jo vetëm letrar. Madje, ka studiues që mendojnë se kemi pasur një shkrirje në mes të retorikës dhe poetikës.[9]  Sipas Northrop Frajit, ”retorika” na përkujton një trini: ndarjen tradicionale të studimeve të mbështetura në fjalët, një  ”trivium” të gramatikës, retorikës dhe logjikës.[10]  Por, ajo që është e lidhur ngushtë me retorikën, nga kohët klasike, ka qenë studim i burimeve bindëse dhe shprehëse: teknikat e gjuhës dhe mendimit që mund të përdoren në ndërtimin e ligjërimeve të dobishme. Aristoteli e ndau retorikën nga poetika duke e trajtuar retorikën si artin e bindjes, ndërsa poetikën si artin e imitimit a përfaqësimit. Madje, shumë vlerësime të poetikave të mëvonshme letrare, theksojnë një shkrirje të poetikës brenda retorikës, retorika vlerësohet si poetikë, që Roland Barti e shtron si kod letrar, “ku artet poetike janë arte retorike, ku retorët e mëdhenj janë poetët”.[11] Ndërkaq, retorika në mesjetë u shndërrua në teori të plotë të komunikimit letrar, ku, siç shkruan Anton Berishaj, nocionet bazike të saj si: inventio, disposioio dhe elecutio u shndërruan në kategori të poetikës  së Aristotelit për mimiesis-in, koncepte që kishin të bënin me ndërtimin e tekstit (kompozicionin), por madje edhe me katharsis-in”[12].

Duhet mirëfilli se retorika kishte një vetëdije të mprehtë e të sistemuar përgjithëshësisht mbi letërsinë. Kishte epopenë, tragjedinë, komedinë, figurat retorike, të gjitha këto zhanre në domenin letrar. Së këndejmi zhvillimi i retorikës si disiplinë e vjetër nga Aristoteli, njëherësh si teori e oratorisë me detyrën që të gjejë argumente dhe forma adapte që ta bindin publikun, u bë më vonë kod i përgjithshëm i krijimit letrar, rezultatet e të cilit i gjejmë brenda teorive të zhanreve letrare. Duke evoluar dija mbi retorikën, kalon në stilistikë, në emërtimin e zhanreve letrare gjerësisht të kodifikuara, që sipas Umberto Ekos, më vonë, përveçse do të shërbejnë për të krijuar rregulla, ”do të shoqërohet me idenë e të perceptuarit, të imitimit dhe të përputhjes me modelet[13]. ”Në këtë kontekst, studimi i retorikës do të duhej të përbënte një kapitull të rëndësishëm të çdo antropologjie kulturore”- vlerëson Umberto Eco, me çka kuptimi i bartur, figurat si stoli, ndihmonjnë që ligjërata të duket e pazakontë dhe origjinale”[14], dhe, marrin domethënien e shenjëzimit të universi për ligjërimi letrar, andaj  Eco i kushton vëmendje të posaçme, duke sugjeruar që diskutimet të vazhdojnë duke na supozuar dy lloj retorikash: retorikën antike dhe retorikën moderne, pra një “rilindje” në dimensionet teorike- letrare moderne, sidomos në kuadër të studimeve semiotike. Një vlerësim e interpretim në prizëm të diakronisë dhe perspektivës që ofron për studimet letrare e kulturore në tersi, retorika që nga fillimi ka pasur dy kuptime: të folurit ornamental dhe të folurit bindës[15], një mësim për artin letrar, një teori  për artin letrar, teori që në variante të ndryshme ende është objekt i pakufishëm të diskutimeve letrare.

Gjatë njëzet shekujve të zhvillimit retorika, pëson ndryshime esenciale. Së pari humb qëllimin e pandërmjetshëm pragmatik; nuk mëson më se si bindet po si të ”bëhet” një ligjëratë e mirë. Ajo, gjithashtu, dezinteresohet gjithnjë e më shumë nga llojet deliberative, gjyqësore etj., në mënyrë që letërsinë ta bëjë objekt të vetin në elocutio ose arti i stilit.[16] , për t’u shndërruar në teori mbi diskurset, diskutim ky që Rolan Barti e shtron në kontekstin e raportit mes tekstit e veprës letrare, duke konstatuar se “krejt ç’është përtej frazës i takon diskursit, objekt i një shkence normative, retorikës”[17], duke shënjuar relacionin retorikë/diskurs.

Në antikën e lashtë, retorika kishte kuptimin e vet tradicional - paraqiste rend në të shkruar ose në ligjërim, njëkohësisht zhvillohej, në "truallin" ku takoheshin informacione të ndryshme brenda natyrës dhe përdorimit të gjuhës, duke nënkuptuar gjëra të ndryshme në fusha të ndryshme letrare e shoqërore. Si nocion, formulimin bazë e ka në zbulimin e rregullshmërisë  së veprës letrare, në funksionimin e saj si tërësi. Në këtë kontekst është zhvilluar e zgjeruar interesimi i studiuesve për konceptin bashkëkohor mbi ligjërimin, preokupim i vazhdueshëm, i fokusuar jo vetëm në kuptimin e gjuhës gjatë përdorimit komunikues, por me theks të veçantë në artin letrar. Deri në paraqitjen e teorisë gjuhësore të Sosyrit, disiplina më e përafërt me ligjërimin, pra, ishte retorika, e cila përveç me studimin e ligjërimit, tërësisë ligjërimore, merrej edhe me ligjëratën letrare, me stilin dhe me figurat. Në traditën perëndimore, ku bën pjesë edhe letërsia shqipe, lindja e retorikës si disiplinë specifike është dëshmi e një mendimi mbi ligjërimin. [18] Ndërkaq, me Sosyrin ”Kursi  i gjuhësisë së përgjithshme”, retorika përfundimisht ndryshoi orientimin dhe tanimë u zëvendësua nga stilistika[19], e cila tash ka edhe funksion të veçantë si dije për letërsinë, duke e avancuar në të njëjtën kohë konceptin dhe domethënien e tij. Pra, nga ajo që vërejtëm rreth evoluimit të mendimit për ligjërimin, mund të theksojmë se diskursi si nocion letrar; si koncept për letërsinë, për shkak të natyrës polisemantike është vështirë të përkufizohet, ngase në të fshihen shumë faktorë esencialë, që luajnë një rol qenësor për konstruktimin e një teksti letrar.

Megjithatë, për të bërë një përkufizim të përafërt të teorisë mbi diskurset, për ta njohur objektin e studimit tonë, që ndërlidhet me praninë e funksionimin e letërsisë shqipe me elemente të diskursit biblik, shtyhemi të  bëjmë një përkufizim të përafërt të nocionit në fjalë, të cilin njëkohësisht e konsiderojmë bazik në interpretimin e kuptimin e korpusit letrar të letërsisë shqipe me elemente të diskursit biblik, i cili shfaqet me shenja e sistem të veçantë interkomunikimi, së këndejmi ka status të veçantë shkrimi e letrariteti, sepse duke funksionuar në raporte të fuqishme shkrimore e stilistike me tekstet biblike, në nivele të ndryshme letrare, madje edhe në konceptimin e mënyrës së ndërtimit, që mund ta venerojmë në të gjitha nivelet e ligjërimit letrar, mbase edhe për faktin se, siç vlerëson Barti, ”teksti është një endje citimesh që vijnë nga mijëra kultura”[20], kultura këto të ngjizura në letërsi. Ky tip i diskursit letrar, në vete transformon shenja, sistem të veçantë jo vetëm shkrimi; në të gjitha format e shkrimit (poezi, apo prozë), në të gjitha sistemet zhanrore, nga elementet përbërëse mikrostrukturore deri tek ato makrostrukturore, të cilat dalin në stil të veçantë, karshi teksteve burimore, ngase rifunksionalizohen e rikontekstualizohen në një gjendje tjetër kulturore e letrare, për faktin se teksti letrar është art i veçantë përmbledhës i shprehjes gjuhësore, i kuptimeve të transmetuara, prandaj teksti letrar si i tillë derivohet si veçanti artistike - letrare, karshi paramodelit të diskursit biblik, që prodhon një diskurs letrar. Brenda konceptit fshihen një grup i veçantë faktorësh estetikë, fonetikë, ritmikë, simbolikë, morfologjikë, sintaksorë, të cilët ndërtojnë një sistem në shkallë të lartë artistike dhe ku letrariteti funksionon para së gjithash.

Diskursi mbulon domethënie të ndryshme të tekstit letrar, domethënie polisemantike që identifikohen në të gjitha nivelet brendastrkutore të diskursit, strukturës së tekstit letrar, duke shënuar shumësi shprehjesh brenda sistemit të caktuar. Më tej, si koncept letrar, në të njëjtën kohë, është shprehje gjuhësore dhe semantike. Përmasa është polivalente, ngase gjuha është esenca e letërsisë si art i fjalës dhe diskursi e mbulon këtë përmasë. Teoricienë dhe gjuhëtarë të ndryshëm që janë marrë me problemin e ligjërimit janë munduar ta përkufizojnë atë, duke dhënë vlerësime të ndryshme rreth konceptit teorik të ligjërimit, përdorimit të tij në shkrim (respektivisht në letërsi). Kështu, diskursi brenda për brenda  një vepre letrare hibridizon nivele të veçanta të ndërtimit të saj. Sipas semiologut Umberto Eko, ”niveli diskursiv i aktualizuar  një herë, është në gjendje të sintetizojë pjesë të tëra të diskursit nëpërmjet një serie makrostrukturash (fjali, teoremë, premisë)”[21], që transformohen, derivohen, nga rrjedha dhe marrin kuptim të ri. Ndërkaq, studiuesi Eduard Sapir, duke u marrë me gjuhën dhe ligjërimin, vëren elemente të veçanta që i koncepton si fjalë, ndërsa me ligjërimin ai nënkupton sistemin dëgjimor të simbolizmit të ligjërimit, rrjedhën e fjalëve të shqiptuara[22] në një vepër letrare, apo përdorim të veçantë gjuhe për të shtuar se ”gjuha nuk ekziston e ndarë nga kultura, domethënë nga mbudhja e trashëguar shoqërore e përvojave dhe besimeve që përcaktojnë thurjen e jetës sonë”[23].

Për t’i konceptuar esencialisht problemet e ligjërimit, studiuesit ndajnë pikëpamje të ndryshme, madje edhe qasje të ndryshme. Sipas Dykros dhe Todorovit, çështja duhet të shqyrtohet thellësisht në një perspektivë semantike, duke i identifikuar problemet e domethënies, të rrafsheve të saj, të mënyrave të manifestimit, që janë në qendër të gjithë veprës letrare[24], si krijesë gjuhësore.

Në shek. XX kuptimi esencial përkitazi me zhvillimin e mendimin mbi  ligjërimin filloi me gjuhësinë e Sosyrit, i cili preliminarisht hapi rrugën e diskutimeve interesante për kuptimin e esencës së ligjërimit, veçantisë së tij, në një vepër letrare, madje edhe në një komunikim të veçantë gjuhe. Duke u marrë me këtë çështje, Sosyri, në teorinë e tij gjuhësore, ligjërimin e sheh si njësi të realizuar të foluri, një vargëzim njësish thjesht gjuhësore (pra të kodit) duke filluar nga fonema deri te fraza[25] dhe avancon dijen për ligjërimin në gjuhësinë moderne, që do të pasohet me diskutime të ndryshme më vonë, sidomos në kuadër të objektit  të semiologjisë. Teoria e famshme sosyriane për semiologjinë që studion ”jetën e shenjave në gji të jetës shoqërore”[26] hapi rrugën për inicimin e studimeve semiologjike,  duke avancuar ndër të parët  themelet e imanencës së gjuhës dhe nivelit të përdorimit në shkrimin letrar. Edhe Rolan Barti objektin e interesimit teoriko-letrar e ndërlidh pikërisht me ligjërimin, qoftë në aspektin teorik, qoftë në aspektin e manifestimeve të tij në përdorime konkrete, që është shkrimi, për t’i ndërlidhur e funksionalizuar në teorinë e tekstit dhe konceptet për tekstin letrar.[27] Ai  interesohet për çdo gjë që ka të bëjë drejtpërdrejt me ligjërimin letrar, të cilin e lidh me konceptin e shkrimit, i cili nuk është individual, por shkrimtari e gjen të gatshëm dhe me të vepron më tutje në krijimin e tij, qoftë në formë të reminishencës, apo me vetëdije të plotë, duke e përforcuar kështu vetëm variantin e ri letrar. Ndaj interpretimin e koncepteve themelore të ligjërimit i vështron brenda semiologjisë.[28] Konceptet e tij për ligjërimin ndërlidhen pashmangshmërisht me shkrimin dhe tekstin, meqë ” shkrimi është e vërteta, jo e vetës  (autorit), po e ligjërimit”[29]. Më tej diskutimet i orienton kah dy koncepte, që i shenjëson si boshte të ligjërimit, që paraqiten si ”sintagma dhe sistemi”, duke i elaboruar të gjitha shoqërimet, që dalin si kombinime shenjash që mbështeten në shtrirjen e një ligjërimi të nyjëtuar, deri te sistemi që përcaktohet nga atëria tingullore, apo kuptimore.[30]  

Diskursi nëpër kohë ka evoluar, duke marrë ridimensionime. Në teorinë e tij, Michel Foucaul, fokusohet në dy mendime: ligjërimi është fenomen historik, dhe më tej, konsiston në një rregullshmëri modelesh, të cilat pastaj e përcaktojnë një objekt, duke theksuar konceptin e së vërtetës[31], sepse letërsia është përdorim ekspresiv i gjuhës par exelance dhe si e tillë duhet të trajtohet brenda letërsisë. Pra, përgjithësisht koncepti i ligjërimit (diskursit) mbështetet në përdorimin e gjuhës dhe funksionimin e saj, mbarështimin dhe mënyrën se si realizohet në letërsi dhe me kuptim të tillë do të operojmë, pra kështu në fusha  të veçanta të dijes letrare dhe veçanërisht  të letërsisë po mbulon përmasa semantike të ndryshme teorike-letrare, stilistike, gjuhësore, përmasa polisemantike që dalin në ndërtimin e tekstit letrar si krijesë  gjuhësore, me shenja të veçanta funksionimi në një vepër të veçantë letrare apo në nivel të korpusit më të gjerë letrar, të një letërsie nacionale, apo letërsisë së përgjithshme. Në dijen teorike letrare nocioni në fjalë esencialisht ka kuptimin e ligjërimit letrar dhe këtë kuptim e ruan jo vetëm në dijen tradicionale, por edhe në perspektivën e dijes letrare, tashmë me nuanca të avancuara për procesin e ligjërimit, në letërsi.

I. Bibla ose ”Libri i librave”

Bibla, Libri i librave, [32] apo siç thoshte Shtjefen Gjeçovi, ”Lashtësia e lashtësive”, ka qenë dhe mbetet për çdo krijues të mirëfilltë, gurrë e pashterur frymëzimi, fuqie, krijimtarie letrare e artistike, prej së cilës kanë dalë vepra që kanë sublimuar në shkallën më të lartë ligjësitë e artit letrar. Bibla, apo Shkrimi i Shenjtë që është libri më i lexuar dhe më i përkthyer në botë, ka bërë traditë të bujshme dhe ka ushtruar ndikim të madh në kulturën dhe krijimtarinë letrare artistike (kujtojmë Shën Augustinin, Toma Akuinin, Dante Aligerin, Gjon Miltonin, Gëten, Eliotin). Bibla, fjala e Zotit[33], realizohet në forma dhe zhanre të ndryshme letrare: tregime, histori vendesh e histori njerëzish, epope, poezi, legjenda të ndryshme, moralizime, ditarë, këngë, shumë prej tyre këngë dashurie, të cilat sublimojnë në nivel brilant shprehjen e kondensuar e idenë e fuqishme, që na japin një tekstualitet të jashtëzakonshëm, lirikat ndër më të bukurat të dashurisë në historinë e shkrimit. Ky libër, si i tillë, është i veçantë ndër librat e tjerë, për nga përmbajtja dhe për nga qëllimi. Bibla për të krishterin besimtar (Besëlidhja e Vjetër dhe e Re) është para së gjithash vepër besimi, normash morale, ndërsa për kulturën botërore vepër vlerash shumëdimensionale, vepër arti, që në vete ngërthen të gjitha zhanret letrare, format, tiparet e letërsisë si në poezi, njashtu edhe në prozë. Dhe si e tillë ka stil të veçantë, figuracion, simetri, trajta, leksik. Karakteristikë e saj mbetet proza ritmike që me ligjërim shpeshherë shkon kah poezia. Së këndejmi, duhet theksuar se Bibla është përmbledhje librash, të cilët përmbajnë bërthamën e aftësisë njerëzore, kanunizimin e religjionit monoteist, nivelin e progresit etik, filozofik dhe estetik që shënjon dymijë vitet e civilizimit botëror. Kështu, do theksuar se Bibla është vepër kolektive, e autorëve dhe gjeneratave të shumta, të cilat janë mbështetur në burime të shkruara dhe gojore, që do të thotë se ky libër nuk është ndonjë përmbledhje e së vërtetës doktrinare, por, siç vlerëson Engjëll Sedaj, ajo është vepër letrare, që duhet vështruar në kontekstin e krijimit të saj historik në kuptim të gjinive dhe të llojeve letrare, të tipologjisë letrare, të poezisë epike dhe lirike, për të mbetur monument kulturor dhe letrar. Është tashmë e mirënjohur paradigma biblike ”Në fillim ishte fjala”, verbi letrar për të rezultuar shkrimi e krijimi.

Bibla brenda vetes ka 73 libra të ndryshëm që kanë ndikuar në letërsi të ndryshme dhe në letërsinë shqipe, që tani e kemi objekt të studimit. Në letërsinë shqipe vërehet një prani e madhe e shkrimit biblik, edhe si kulturë e shprehje jetësore, si kulturë shkrimi, si filozofi e ekzistencës dhe e mbijetesës nacionale. Prandaj, tekstet e saj, modeli i ligjërimit biblik, stili, shprehësia, semantika, figuracioni, ngjarjet, personazhet, rikontekstualizohen, duke u funksionalizuar në përmasa të thella kuptimësie në letërsi, veçanërisht ngjarje e figura që ndërlidhen me gjendjen e nocionit. Të funksionalizuara në një tip shkrimi, tashmë të veçantë dhe me distinacion të veçantë, këto bartje (transformime letrare, të letërsisë biblike) brenda letërsisë sonë nacionale dalin me dallime të natyrshme nga paratekstet origjinale, gjithnjë duke krijuar efekte estetike letrare të veçanta, që dalin me shenjëzime në rrafshe të ndryshme[34], me një raport të fuqishëm e shumëdimensional. Kështu, duhet theksuar se Bibla ka vlerë të madhe letrare, prej së cilës letërsia botërore dhe letërsia shqipe, ka huazuar motive të shumta, figura, elemente stilistike, parabola, metafora, ngjarje, personazhe, të cilat janë bërë arketipe letrare. Prandaj, është e natyrshme që sikundër letërsia botërore, njashtu edhe letërsia shqipe, së paku një pjesë e mirë e saj, mund të lexohet në kontekst me diskursin biblik. Që të shfrytëzohet dhe të njihet kjo materie, që të bartet në letërsi, ka ndikuar në masë të madhe edhe tradita e përkthimit të teksteve biblike në gjuhën shqipe, e cila është relativisht e hershme në kulturën e shkrimit shqip, prandaj edhe në raport me letërsinë në qenësinë e zhvillimin e saj  që nis e vazhdon deri më sot me elemente biblike.

III. Probleme teorike-kritike në gjykimin e vlerave letrare të letërsisë shqipe[35]

Ndryshe nga letërsia shqipe, që ka një moshë relativisht të vjetër, kritika letrare si pandehmë e letërsisë, është relativisht e vonshme. Dhe, si e tillë, ajo nuk ka mundur ta përcjellë prodhimin letrar, nuk ka shënuar ndonjë rezultat të pranueshëm tërësisht, pasi që vlerësimet e gjykimet janë bërë shpeshherë pa dije të mjaftueshme, pa kritere letrare, mbase edhe me paragjykime, parashenja këto që e kanë bërë letërsinë shqiptare të fragmentuar. Madje, në kuadër të studimeve shqiptare, nuk është bërë ndonjë përpjekje e mjaftueshme sistematike për të parë letërsinë shqiptarë në tërësi, për të parë letërsinë në kuadër të poetikave të ndryshme, ndërkomunikimeve të natyrshme, pikëtakimeve e lidhjeve të krijuara nëpër kohë, për të nxjerrë pastaj premisa e gjykime të bazuara në një sistem estetik-letrar, nuk janë nxjerrë konstatime të qëndrueshme të mbështetura në një dije paraprake, në kritere e në një sistem parimesh teorike-estetike. Vlerësoj se një referencë e Bartit, te teksti ”Vdekja e autorit”, ku sugjeron një vdekje për hir të tekstit, ngase ”prej kur shkruhet teksti, zëri humb origjinën e tij, autori i qaset vdekjes së vet, d.m.th. fillon teksti”, do të na shërbente për kontekstin tonë letrar e kulturor. Brenda studimeve tona mungojnë vlerësime të bëra në relacion me përfaqësimet estetike-letrare të shkollave të caktuara, autorëve të veçantë, apo formacioneve letrare. Zakonisht është përdorur një mënyrë shabllonike në vlerësimin e trashëgimisë sonë letrare. Porse, në këtë kontekst, dallohen Koliqi e Çabej. Koliqi me propozimin për dy shkolla letrare (Jezuite dhe Françeskane), ndërsa Çabej me propozimin për ndarjen e letërsisë në qarqe letrare: Qarku katolik i Shqipërisë Veriore, Qarku italo - shqiptar, Qarku ortodoks i Shqipërisë Jugore dhe së fundi shkrirja e tyre në literaturën kombëtare të shek. XIX. Kjo tendencë e vlerësimit të letërsisë, apo sprovë do të vazhdojë, duke u interpretuar letërsia shqipe brenda shkollave-poetikave, formacioneve letrare-estetike perëndimore më tej, por vetëm pas shembjes së ish strukturave socrealiste në art dhe letërsi.

Një ndër problemet e para teorike, brenda varianteve të ndryshme të aktit të leximit e interpretimit, shqyrtimit të letërsisë shqiptare, që nuk është prekur në mënyrë sistematike, mbetet çështja e letërsisë së trashëgimisë liro-shqiptare në gjuhën latine (apo gjuhë tjera të shkrimit), pjesë e së cilës është një pjesë e konsiderueshme e letërsisë perëndimore; mungon një qasje racionale ndaj letërsisë në gjuhët jokombëtare. Brenda këtij konteksti, kujtoj se thellësia e letërsisë shqipe është shumë më e lashtë sesa studiohet. Me pranimin e këtij fakti fillimet e hershme të letërsisë sonë do ta dëshmonin e pasuronin historinë e lashtë të letërsisë sonë, kontinuitetin e lashtë iliro-shqiptar.[36] Në këtë kontekst, madje janë bërë edhe  ”padrejtësi”, ngase figura kulmore të civilizimit e kulturës perëndimore me traditë ilire, që shkruan në gjuhën latine (Niketë Dardani, Shën Jeronimi etj.) janë ”përjashtuar” nga historia letrare, pa arsye, pa u analizuar konteksti i përgjithshëm gjuhësor dhe kulturor, kur dihet se gjuhë e shkrimit ishte latinishtja, kurse krijimtaria e tyre është produkt i saj. Në anën tjetër, përvoja tjetër, me një pjesë të krijimtarisë së Sami Frashërit, Naim Frashërit të shkruar në gjuhët orientale, është pranuar a priori, edhe pse, tashmë në kontekst tjetër kulturor, gjuhët nacionale ishin në kultivim e sipër dhe lidhjet e këtyre me gjuhët orientale nuk ishin domosdoshmëri e shkrimit letrar. Në këtë këndvështrim e konsideroj të nevojshme një përqasje, të konceptuar brenda dy komponenteve të shkrimit nacional, që është letërsia shqipe, dhe letërsisë shqiptare, e cila duhet të ndjekë vijën trashëgimisë etno-nacionale. Letërsia shqipe ka pesë shekuj të gjallimit, përkundër letërsisë shqiptare, e cila është e vjetër në traditën e kulturës dhe letërsisë perëndimore, pra, ekziston letërsia me elemente identifikuese etno-nacionale shkruara në gjuhën latine, apo gjuhë tjera, të cilën ende nuk e kemi pranuar si trashëgimi letrare, apo e kemi pranuar pjesërisht. Vështruar në një kontekst më të gjerë, letërsia shqiptare në gjuhën e shkrimin latin ka moshë të vjetër, duke filluar me Shën Niketin e Dardanës dhe Shën Jeronimin, dy perlat të qytetërimit perëndimor, i pari që shkroi himinin e parë kishtar, ”Te deum laudamus” (Ty zot të lavdërojmë) dhe i dyti përkthyes i Biblës, të njohur si Vulgata. Mbas kësaj, një etapë e rëndësishme për t’i konceptuar rrugëtimet e letërsisë shqiptare, paraqet faza pararendëse e letërsisë në gjuhën shqipe, të cilën e njohim si latinitet, e cila funksionon me të gjitha veçoritë poetike, në raport me poetikën e shkrimit humanist (Gjon Gazuli, Marin Beçikemi, Mikel Maruli), që zhvillohej në kuadër të lëvizjes së madhe të Humanizmit evropain. Nga kjo fazë letrare kemi autorin e epopesë së Gjergj Kastriotit, Marin Barletin, që për letërsinë shqipe në përgjithësi, do të mbetet një paratekest i rëndësishëm e karakteristik esetik-letrar, kontinuitiv, paramodel letrar e kulturor, që do të derivohet në gjithë letërsinë e mëvonshme shqipe, brenda zhanreve të ndryshme, sidomos në temën e heroit nacional[37]. Vetëdijësimi për këtë fenomen kulturor e letrar është domosdoshmëri, ngase, si etni, kërkojmë më ngulm që rrënjët tona qytetëruese e nacionale t’i gjejmë në Ilirinë e lashtë, atëherë për hir të vetvetes, është absurde, mbase edhe qëllimkeqe që letërsinë shqiptare të mos e shohim në kontinuitet, apo ta shohim sipas qejfeve të komisarëve politikë, mbase edhe të ”historianëve të famshëm letrarë” e shkrolsave të letërsisë shqipe. Duke e shqyrtuar e duke e interpretuar historinë letrare shqiptare në raporte të ngushta e funksionale me sistemin e vlerave të përgjithshme dhe shenjuese, pa paragjykime, sfondin i vlerave letrare e estetike, mbase edhe kulturore, do ta sforcojmë me ”rikthimin” e shumë figurave, personaliteteve të rëndësishme kulturore e letrare të ”ekskomunikuara”, të cilat janë pjesë e kuturës dhe e letërsisë shqiptare, e cila, edhe kur fillon kultivimi i gjuhës nacionale, i ruan shenjat kontinuitive.

IV. Bibla - paradigmë letrare e kulturore

Letërsia shqipe gjatë gjallimit pesëshekullor, paramodel dhee paratekst të parë e ka pasur hipotekstin Biblik, së këndejmi edhe diskursin biblik në të gjitha rrafshet e shkrimit letrar-estetik, për t’u derivuar ky shkrim, me shqiptime në rrafshin e kodeve tematike e semantike, stilistike - estetike, në rrafshin e shprehjes letrare, përgjatë pesë shekujve të shkrimit të letërsisë shqipe, duke u transformuar nëpër gjitha periudhat letrare. Do të thosha për t’u bërë shkollë letrare në letërsinë shqipe, referencë e paramodel në nivel të shpërnderimit të strukturës së brendshme e të jashtme letrare. Duhet theksuar se fillimet e shkrimit të shqipes janë indikator interesant, prandaj, ka të drejtë studiuesi Stefan Çapaliku kur përmend tashmë "rastësinë" e fillimit të gjuhës së shkruar shqipe me një formulë pagëzimi, për të shtuar ”një formulë që veç fëmijëve të lindur asokohe, pagëzon dhe mbarë letërsinë shqipe që do niste prej atij çasti. Por, e shikuar prej gati pesë shekujsh, natyrisht që mund të mendojmë se nuk ka qenë rastësi. Letërsia shqipe, si shume letërsi të kombeve evropiane, do të nisë me shkrimet e shenjta” [38]dhe do të zhvillohet në këto suaza deri me sot, prirja e së cilës ndaj kësaj reference mbetet e jashtëzakonshme. Së këndejmi, influenca, poetika e diskursit biblik do të ndikojë edhe në rrjedhat e konsolidimit të gjuhës, kulturës dhe veçanërisht letërsisë shqiptare. Pa këtë paratekst letërsia shqipe s’do të ishte kjo që është. Kjo vetëm sa na e përforcon argumentin se Bibla është shkollë letrare brenda literaturës shqipe.

V. Kritika letrare për këtë korpus letrar

Njëra ndër çështjet themelore të shqyrtimit teorik të letërsisë shqipe, të shqyrtimit të ndikimeve, relacionit me literatura të tjera, së këndejmi të ndërkomunikimit të letërsisë shqipe me letërsi të tjera, me vepra të caktuara, që kanë lënë gjurmë në letërsitë e përbotshme, çështje kjo që në kritikën letrare nuk është studiuar thelbësisht, mbetet prania e paramodelit të diskursit biblik (Biblës), teksteve biblike, në diskursin letrar, e cila paraqitet si një vlerë e veçantë, ka ardhur duke u sforcuar nëpër kohë, ka shenjuar vlera të përhershme, universale, shumëdimensionale në gjithë letërsinë shqipe. Prandaj, një studim e qasje reale ndaj këtij korpusi, do t’ i shërbente njohjes së vlerave të letërsisë nacionale, për shumë arsye: sepse ky trupëzim i shkrimit biblik në letërsi e krijon një letërsi ontologjike; sepse e krijon sistem të realizuar letrar-artistik, manifeston shtresime dhe strukturë domethënëse, sublimon vlera universale e tejkohore, dhe e  inkuadron letërsinë shqipe në rrjedhat e letërsive të mëdha perëndimore, si dhe në traditën e shkrimit perëndimor. Prandaj, që të njihet sa më thelbësisht arti letrar, kërkohet një shqyrtim thelbësor, një studim e hulumtim sistematik në planin poetik (të litraritetit) dhe teorik, të problematikës së ligjërimit, që është fondament i artit letrar, siç do të shprehej Barti. Prandaj çdo tendencë për të interpretuar këtë korpus letrar me parashenja vlerësuese negative, duke e kualifikuar si letërsi religjioze, fetare (në kuptimin pezhorativ letrar) do ta reduktonte atë që është esenciale e një vepre letrar- litraritetin. Me një perspektivë të zhvillimit të letërsisë shqipe dhe kritikës, kjo, veçmas ”do të mund të plotësohej edhe më mirë parë nga një këndvështrim etik e teologjik” po t’i referohemi Tomas Eliotit (Eseja e tij ”Religjioni dhe letërsia”)[39].

Ky korpus i letërsisë shqipe shtron domosdoshmërinë e një leximi e një interpretimi specifik, për shkak të natyrës së llojit të paraqitjes; është letërsi e mbindërtuar (hipertekst i pastër, mund ta quanim edhe hiperdiskursivitet e interdiskursivitet).

Duke e zgjeruar fushën e hulumtimit të pranisë së diskursit biblikë në letërsinë shqipe, pashmangshmërisht lidhemi me konceptin e Rolan Bartit, që e mbron teorinë e tekstit, kur pohon ”se çdo tekst është intertekst”[40], me çka sipas botëkuptimit letrar ”përjashton” origjinalitet në letërsi, ngase e gjithë letërsia është intertekstuale. Madje, këtë Barti e sforcon kur shkruan se ”s’ka ligjërim të virgjër”[41], ngase fjalët e kanë një kujtesë të dytë. Prandaj, në këtë punim, teoria i intertekstit si filozofi krijuese e si dije për interpretimin letrar, tashmë e formësuar si metodë në studimet letrare, mundëson që rezultatet e saj t’i zgjerojmë edhe duke e  zhvilluar dijen mbi diskurset, përkatësisht mbi funksionimin e tyre në rrjet[42], që del domosdoshmëri në sprovimet tona. Karakteri i shkrimit diskursiv biblik në letërsinë shqipe paraqitet në dimensione të ndryshme kuptimore e teorike-letrare. Atë mund ta gjejmë në formë të intertekstit, madje hipertekstit (nocione teorike që më së shumti i përgjigjen kësaj përpjekje) si filozofi e dije kreative në funksion të përmbushjes së fiksionit letrar. Teorikët e kohëve të fundit të letërsisë thonë se veprat letrare janë bërë ”[43]të mundshme prej veprave fillestare që i thithin, sfidojnë, ndryshojnë, pra një vepër është ndërmjet dhe në mes teksteve të tjera përmes lidhjes së saj me këto. Të lexohet diçka si letërsi, është të trajtohet si një ngjarje gjuhësore që ka kuptim në lidhje me ligjërimet e tjera”, për ta aplikuar në kuadër të sprovës sonë.

Nëse kjo letërsi kërkon një lexim e intepretim të veçantë dhe nëse kësaj ia shtojmë faktin se çdo tekst është një makinë e mërzitshme që kërkon nga lexuesi të marrë pjesë në punë aktive, dhe për faktin se siç vlerëson Eco, teksti nuk mbaron kurrë[44], kështu pashmangshmërisht na shfaqet karakteri interdiskursiv e polifonik i tekstit që mundëson lexime individuale intertkstuale 22, leximi  që doemos duhet të na shpije te esenca e  tekstit letrar, esencë e cila del si strukturë e ndërligjshme letrare. Atëherë, qasja për këtë korpus duhet të përmirësojë elemente qenësore të letërsisë, që nuk pranojnë interpretim të paqëndrueshëm e të njëanshëm. Kjo mënyrë, njëkohësisht, do ta shpëtonte studimin e letërsisë, do ta shkarkonte nga mbishtimet e pakuptimta që i janë bërë, si rrjedhojë e ideoligjizimit të saj, sepse letërsia, tekefundit, është aq e fuqishme, saqë i mjafton vetvetja, autonomia e saj, për të ekzistuar e për ta bërë jetën si vlerë sublime estetike e shpirtit njerëzor. Kjo do ta nënkuptonte kthimin përfundimtar në veprën letrare, në imanencën dhe esencën e saj, pas një leximi të vëmendshëm, ku do të thellohej te struktura e veçantë, mesazhi dhe funksioni letrar, me çka shngarkohet teksti nga mbishtimet ideologjike, të njëanshme. Kështu, letërsia përfundimisht do të kundrohej si art letrar e mesazh letrar, pa marrë parasysh karakterin tematik e motivor, së këndejmi edhe diskurseve e kulturor. Kësaj duhet t’i shtohet fakti se në qarkun e studimeve shqiptare kjo prani është anashkaluar shpeshherë. Veçanërisht gjatë të së ashtuquajturës ”kritikë socrealiste” janë dhënë vlerësime me parashenja negative, duke u reduktuar vlera e njëmendtë, duke u vlerësuar më së paku me kritere letrare. Studiues që i takojnë këtij komuniteti, shkrimet e letërsisë së vjetër, që karakterizohen me raporte të fuqishme diskursive me tekstet biblike, i vlerësojnë si ”shkrime me rëndësi  gjuhësore”[45] e jo vepra letrare, duke e hapur rrugën për shumë studime të njëanshme edhe për gjithë këtë korpus letrar që shfaqet më këto shenja e me këtë sistem shkrimi në letërsinë e mëvonshme. Prandaj, shpeshherë, për pasojë, ka ndodhur që letërsia shqipe të mos shqyrtohet si integrale, por jashtë kontinuitetit, pra, edhe e fragmentuar. Vlerësim me këto tendenca bën historiani i letërsisë shqipe Rexhep Qosja [46]. Ndërkaq, diskutime interesante për këtë fushë me interes ka bërë studiuesi Sabri Hamiti, i cili duke i bërë qasje aspektit teorik të letërsisë shqipe vëren me të drejtë tri kodet e mëdha, por thekson si dominant kodin biblik[47], që është parësor dhe që e përcjell në forma, variante dhe derivime të ndryshme gjithë letërsinë shqipe, që nga fillimi deri me sot. Kështu Sabri Hamiti, duke i bërë një sintezë teorike e kritike rrjedhave të letërsisë shqipe, në planin diakronik e sinkronik, identifikon Shkallët e letërsisë, duke shenjuar Shkallën zero të shkrimit (sipas Bartit), që e karkaterizon imitimi, shkallën e parë krijimi (poiesis) dhe të dytë rikrijimi (metapoiesis) [48]për të propozuar interpretimin e letërsisë përmes shkollave letrare, në kontekstin e së cilës e koncepton letërsinë filobiblike, si shkollë letrare,[49] e cila derivohet në letrat shqipe. Sa i përket ndikimit përket ndikimit të Biblës në letërsinë shqipe, Hamiti thotë: ”Letërsia e jonë e shkruar që nga fillimi dhe për disa shekuj është mbështetur në kodin biblik, njëherë si përshkrim e tejshkrim, më vonë si shkrim në gjirin e tij dhe si përgjasim me të. Në shek. XVI  dhe XVII, që është bëre zakon të quhet letërsi e vjetër shqipe lidhjet me tekstet biblike janë edhe të natyrës tematike edhe të natyrës ligjërimore”[50].

Në dy dekadat e fundit të shek. XX, kritikës i është dhënë një peshë e re; kritika me gjithë vështirësitë pretendon t’i kthehet tekstit letrar, imanencës së tij, kthim ky që ndodh me një brez studiuesish. Qasja e Ibrahim Rugovës, në ”Vepra e Bogdanit”(1990), e ka orientuar kritikën e receptuesin nga imanenca e veprës letrare, duke mos prejudikuar vlera, për ta orientuar studimin për këtë fushë letrare në kontekst me poetikën e kohës, domethënë kah teksti letrar, kthim ky që do të vazhdohet nga studiues të shumtë. Me këtë qasje dallohet Engjëll Sedaj, sidomos me studimet për lidhjet e veçanta të letërsisë së Bogdanit me Biblën. Në kuadër të interpretimeve të tij, mbeten intresante studimet për poezinë fetare shqiptare, në të cilën veneron edhe lidhjet e veçanta mes poezisë shqipe dhe Biblës, në nivel të topikës, për të shkruar se ”nuk janë vetëm njerëzit që i japin kolorit dhe e veçojnë poezinë fetare, por edhe vendet e shenjta, që i veneron te Bogdani i cili Pashtrikun e krahason me Sionin në Tokën e Shenjtë.[51]  Më tej Sedaj vëmendje i kushton personazhit të Jezu Krishtit në letërsinë shqipe, veçan në periudhën homelike të Bogdanit. [52]Do të vazhdojnë interpretimet e Isak Ahmetit, për të parë se si letërsia shqiptare me tema e ide biblike ka qenë prezente në gjithë letërsinë shqipe, në të gjitha sistem zhanrore, poetikat e formacionet estetike, në tekstin ”Bibla në letërsinë shqiptare”(1999). Kjo qasje thellohet veçanërisht në studimet e Anton Berishajt, i cili letërsinë e Bogdanit e sheh në kuadër të poetikës e retorikës mesjetare. Së këndejmi edhe kërkon literaritetin (nocion i formalistëve) tek autorët e shkrimet e letërsisë së vjetër, për t’i hedhur poshtë qasjet tradicionale pozitiviste të interpretimit të teksteve letrare. Edhe studiuesi Anton Nikë Berisha bën një përqasje letërsisë shqipe në raport me letërsinë biblike, sidomos në tekstin ”Hyu dhe mbretëria Hyjnore në poezinë shqipe”, pastaj në letërsinë e Fishtës, De Radës sheh ndërlidhnin mes koncepteve krijuese të autorëve dhe etikës së tyre religjioze, koncepte që dalin nga fryma biblike. Ndërsa Kujtim Shala, duke e aplikuar teorinë transtekstuale të studiuesit francez Zherar Zhenet, i qaset letërsisë nga aspekti i formave letrare për të aplikuar teorinë karshi autorëve të caktuar, duke e parë letërsinë si dialog permanent[53], mbase dialog permanent që zhvillohet me botën e gjithëpranishme artistike, botë kjo që interkomunikon. Duke e zhvilluar teorinë e tij për letërsinë, Shala i identifikon dy strumbullarë fundamentalë të gjithë literaturën tonë, kulturën e shkrimit biblik, si kulturë nacionale, e lashtë aq sa vetë letërsia shqiptare, dhe kulturën e letërsinë orale. Këto i identifikon në prozën e Kutelit, në relacion me shenjat, diskurset, kodet tematike, trajtat e shkrimit përgjithësisht. Po këtë qasje Shala e aplikon kur e interpreton romanin ”Oh” të Anton Pashkut, të cilin në esnecat e kodeve ligjërimore (tipeve tw diskurseve) e ndërlidh me diskursin biblik.[54]. Shenjat e kësaj qasjeje i gjejmë edhe të Aurel Plasari, në kuadër të interpretimeve për autorë të veçantë, apo edhe fenomene letrare, si p.sh. për lirikën ”Një lule vjeshte” te librii” Fishta i dashuruar”[55]. Ndërsa, Kutjim Rrahmani në diskutimet e tij për intertekstualitetin dhe oralitetin tek autorët Koliqi, Kuteli e Pashku, në kontekst të ndikimit të oralitetit shtron interkomunikimin aktiv edhe me diskursin biblik. Edhe studiuesi Stefan Çapaliku shtron për diskutim frymëzimin kristian në letërsinë shqipe, frymëzim ky që ndërlidhet me kodin e diskursin biblik. Me një vizion interesant karakterizohet qasja e Fehmi Cakollit, i cili në studimin e tij ”Kodi biblik në letërsinë shqipe”(2003), si njohës i literaturës biblike, dhe i letërsisë shqipe bën përqasje interdisiplinare sintetizuese për të nxjerrë konstatime të qëndrueshme, se letërsia shqiptare që pesë shekuj të gjallimit është produkt i kodit biblik.

VI. Poetika e diskursit biblik në letërsinë shqipe

Semiologu i madh i kohës sonë, Umberto Eco, duke shtruar shumë probleme rreth autorit dhe interpretuesit të tij, shtron një intencë që zhvillohet si përsiatje, kur thekson "dialektikën midis të drejtës së teksteve dhe të drejtës së intepretuesve të tij"[56]. Unë këtu synoj këtë të fundit, gjithnjë me qëllimin e evidencimit të disa elementeve tekstuale biblike, në synim të literaritetit në tekste të caktuara te ky korpus letrar.

Duhet të sqarojmë se jashtë qarkut të interesimit tonë në këtë sprovë, domethënë pranisë së diskursit biblik në letërsinë shqipe, mbeten shumë autorë, vepra letrare; do të përpiqemi ta vështrojmë në faza të ndryshme zhvillimin e letërsisë shqipe, në të cilat paraqitet e funksionon si tip i veçantë shkrimi diskursi biblik me të gjitha elementet e karakteristikat e tij; statusi i veçantë brenda tekstit letrar, derivimi e konvertimi si shkrim më vete, në trajta e funksione të ndryshme.

Ndikimi i diskursit biblik në letërsinë shqipe paraqitet në nivele të ndryshme të strukturimit të diskursit letrar, nëpër të gjitha periudhat e zhvillimi letrar, format letrare, sistemet zhanrore, formacionet stilistike e estetike. Në letërsinë shqipe prania e diskursit biblik mund të evidencohet në mënyra e dimensione të ndryshme, duke ruajtur funksion të ndryshëm tek autorët e mëdhenj, të cilët shënojnë kulmin e vlerave letrare. Kjo prani manifestohet në të gjitha nivelet e ndërtimit të tekstit letrar; para së gjithash ka efekte letrare, për krijimin e një realiteti artistik të veçantë, brenda një realiteti shoqëror, në të cilin funksionon e bën jetën e vet letërsia.

Kodet ligjërimore-tematike biblike, strukturohen duke i ruajtur shenjat interletrare, ato formw shkrimi në formë analoge. Në të kundërtën, shfaqet me nënshtresime, risemantizime e rikontekstualizime- elemente që bartin funksione të reja, sidomos në letërsinë e shek. XX, ku asimilohet lënda në mënyrë implicite në mikorstrukturat letrare. Diskursi biblik përgjatë periudhave të ndryshme letrare, formacioneve estetike, stilistike, gjithmonë ka marrë shenjëzime artistike, me tendencën e kultivimit të shkrimit letrar, që është fundament i letërsisë si art. Ky korpus letrar kështu pashmangshmërisht merr karakter universal, si në semantikën e tekstit, të receptimit, ashtu edhe në formimin e një kulture shkrimi që prodhohet si produkt i kulturës së shkrimit filozofik e letrar biblik, shkrim ky që do ta dominojë letërsinë shqipe në pesë shekujt e ekzistimit të saj.

Prania e diskursit biblik, në përmasa të thella, manifestohet në letërsinë shqipe, në kohë e faza letrare, për t’u transformuar e për t’u konvertuar, varësisht prej zhvillimeve letrare e kulturore, gjithnjë me elemente të fuqishme letrare e estetike. Ky korpus letrar është i një rëndësi ontologjike, jo vetëm në leximin e interpretimin e letërsisë shqipe, por edhe në gjykimin e vlerave thjesht letrare, sepse prania e Biblës e përcjell prej datimeve më të hershme të shkrimit shqip (nga Formula e Pagëzimit 1462, tekst biblik), veprës së parë (Buzuku, 1555), deri më sot letërsinë tonë. Madje, konsiderojmë se është një ndër çështjet themelore të shqyrtimit të drejtë të letërsisë sonë, të kuptimit të njëmendtë të vlerave, për arsye sa universale, aq edhe nacionale, sepse prania e Biblës si vepër fundamentale e kulturës botërore, e ka dominuar gjithë kulturën e shkrimit perëndimor, kështu që Tomas S. Elioti do të shprehej me të drejtë se ”e gjithë kultura perëndimore është mbështetur në antikitetin greko-latin dhe në Bibël”, prandaj edhe kultura shqiptare në krye të saj, vlerëson me të drejtë Sabri Hamiti, është ”kulturë perëndimore: kulturë autentike, duke e pasur parasysh trashëgiminë mitologjike ilire dhe antike greke, në njërën anë dhe në anën tjetër letërsinë filobiblike, duke u nisur që nga Shën Jeronimi ilir deri te, ta zëmë, Noli” [57] për të vazhduar kontinuitetin deri te modernisti i madh - Pashku. Prandaj, ky ndikim i Biblës në letërsinë shqipe, është i natyrshëm edhe për arsye të rrethanave kulturore e civilizuese. Madje, nëse kësaj ia shtojmë pikëpamjen e Northop Frajit se ”letërsia perëndimore ka qenë e ndikuar nga Bibla më shumë se nga çdo libër tjetër”[58], atëherë  çështja me letërsinë shqipe del analoge, edhe pse këtu ndikimi i kulturës së lindjes në shumë sfera depërton, ndërsa në letërsi, në kulturën e shkrimit në përgjithësi mbetet në margjina, kështu që krejt kultura dhe letërsia shqipe do të mbështetet fuqimisht në tekstet biblike, do të derivohet prej saj, duke bërë transformime letrare, shpërndërrime të natyrshme, të cilat në dimensionin e një letërsie me shenja nacionale, marrin variante të reja duke shfaqur ide, emocione, realitete, trajta dhe gjendje të ndryshme konform rrethanave e receptuesit, gjithnjë duke ndërtuar letërsi të destinuar, një raport të fuqishëm me parabazën dhe synimet e artit letrar.

Për ta kuptuar esencialisht këtë korpus letrar kërkohet një qasje racionale, e analizuar, me njohje interdisiplianare, veçanërisht njohje të Biblës dhe literaturës biblike. Kësaj duhet t’ia shtojmë pikëpamjen e Umberto Ecos, sipas të cilit ”rregulli themelor për t’iu qasur një teksti narrativ (një vepre letrare, vërtetja ime) është që lexuesi të pranojë heshtazi një marrëveshje fiktive me autorin”[59] që gjithsesi kërkon një interpretim letrar, me kritere thjesht letrare, të cilat i ofron teksti letrar, i mbindërtuar, në këtë rast, mbi tekstet biblike, apo që funksionon me shtresime të veçanta interdiskursive, apo që i ka trupëzuar vetëm elementet e ndryshme diskursive. Ndërkaq, në këtë punim me ”diskursin biblik” kuptojmë korpusin letrar, me tipare të veçanta, që shfaqet si analog me tekstet biblike, për sa i takon subjektit, shprehjes, stilit, modelit letrar, trajtave, sintaksës, transformimeve figurative, personazheve arketiporë, metaforave, metonimisë, alegorisë, parabolave të shndërruara në një tekst krejtësisht tjetër letrar; por që i ruan esencat e shenjat e veta interkomunikuese (intertekstuale), të cilat i hasim në të gjitha rrafshet e letërsisë shqipe.

Diskursi biblik në letërsinë shqipe paraqitet si veçanti ekspresive, herë në mënyrë eksplicite (Bogdani, Çajupi, Noli, Rrahmani), herë në mënyrë implicite (A. Pashku), për të krijuar kështu nivele të veçanta të shkrimit e të kuptimit, që i hasim si në nivelin e ndërtimit kompozicional, ashtu edhe në nivelin shpërndërrimit të materies gjuhësore, estetike e ideore të rikontekstualizuara e të strukturuara në model të diskursit autorial letrar.

Shtresimet e kësaj kulture letrare mund të kuptohen nëse qasja në imanencën e tekstit letrare thellohet dhe aplikohet ”vdekja e autorit”, ngase ”autori” ka stopuar mendimin logjik letrar. Mbase është vështirë dhe e pamundshme të shqyrtohet e të interpretohet drejt letërsia e Buzukut, Budit, Bogdanit, Varibobës, Fishtës, Kutelit, Nolit, Pashkut e shumë të tjerëve pa i analizuar në lidhje interdiskursive me paramodelin biblik, sepse ”këta autorë i pasuruan kodet tematike dhe ato ligjërimore me nuanca të letërsisë popullore, duke zbritur ligjërimin letrar biblik në nivele më të pranueshme për auditorin e kohës” - vlerëson Stefan Çapaliku[60].

Në letërsinë shqipe ligjërimi biblik, si trupëzim, shtreson kuptimësi të ndryshme semantike, në fuqizimin e një raporti të ndërligjshëm ideo-estetik, me relacione dhe pikëtakime në të gjitha nivelet e strukturës organizative, në kuadër të litraritetit të një vepre, apo letërsisë sonë nacionale në përgjithësi. Efektet letrare të këtij diskursi janë të niveleve të ndërstilshmërisë. ”Të rrëfesh një ngjarje dhe të përshkruash një objekt, janë dy operacione të ngjashme dhe përdorin të njëjtat burime të ligjërimit”[61]thotë Zheneti.

Në letërsinë shqipe, e natyrës si diskursit biblik konsiderohet poetika e atyre teksteve letrare, kategori ose pjesë të veprave që përgjallojnë (funksionojnë) me poetikën e tipit të diskursit biblik, duke rrëshqitur vepra letrare drejt thithjes së ngjarjeve, konvertimit të figurave retorike, doktrinës e filozofisë, etikës e artit, të emrave, dhe diskursit retorik në përgjithësi. Një vepër e tillë tipike është ”Çeta e Profetëve” e Bogdanit, poezia e Nolit, romani ”Oh” i Anton Pashkut, të cilat si modele letrare krijohen në raport me poetikën e shkrimit biblik, që te këta autorë bëhet edhe kulturë shkrimi, edhe kulturë krijimi. Të natyrës të diskursit biblik në letërsinë shqipe kemi shumë poezi, ku zakonisht transformohen ngjarje biblike (si p.sh. ngjarjet biblike në poezinë e Nolit), figura e trajta stislistike. Në këtë korpus letrar diskursi biblik manifestohet, evokon ngjarje, personazhe biblike në pagëzimin e titujve letrarë, poezive të veçanta, shumë autorë tekstet letrare i pagëzojnë (ashtu siç është pagëzuar letërsia shqipe) me figurshmëri biblike (në poezinë bashkëkohore Azem Skreli e pagëzon librin ”Nga Bibla e heshtjes”, Mirko Gashi poezinë ”Varka e Nojit”, Musa Ramadani “Mëkatet e Adamit”, Sabri Hamiti poezinë ”Adami kishte një lutje shqip”, Fahredin Gunga librin ”Psalme të gurta”, Rrahman Dedaj librin ”Kryqëzim hijesh”, Ismail Kadare ”Krishtlindjet në New York”, Ramadan Musliu poezinë ”Tallje përpara Krishtit”, Sarë Gjergj librin ”Golgotë”, Kujtim Rrahmami librin ”Secili citonte Biblën”, Halil Matoshi librin ”Hija e Krishtit” etj.) që janë vetëm disa shembuj ilustrativë. Pastaj kemi tekstet letrare që zakonisht imitojnë psalmet, duke sjellë në tekst një frymë artistike, pa u ideologjizuar, pa u ngarkuar teksti letrar tashmë me destinim të veçantë e për efekte të tjera. Në letërsinë shqipe kryesisht barten ato ngjarje biblike që shënojnë përpjekjet për liri. Në këtë kontekst figura e Mojsiut bëhet shëmbëlltyrë e udhëheqësit për liri, tipi i diskursit është militant, ndërsa topika ”Toka e premtuar” simbolizon Kosovën e ëndërruar; ndërsa figura e Jezu Krishtit prototipin e figurës së martirizuar për të mirën e përgjithshme, që shenjon diskursin personal e elegjiak, pastaj universal, të përshkuar nga oda; topika kalvari/golgota (vende që shenjëzojnë kryqëzimin e Krishtit), ndërlidhen e shenjëzojnë Kosovën; ndërsa në anën tjetër barten figura e Kainit e Judës, prototip të së keqës, tradhtisë për t’u transformuar në arketip letrar, që identifikohen me ide letrare, protagonistë të kohës dhe kësaj të keqeje nacionale. Sa për ilustrim po përmendim poezinë e Nolit, e cila në rrafshin semantik, të diskursit, konverton tema biblike, por me një formë tjetër shkrimi (në vargje); në variantin e ri letrar marrin konotime të theksuara personale. Statusi ontologjik i diskursit biblik në derivimet letrare shenjëzon ndërliqësimin e raporit mes kodit tematik e ligjërimit, mes gjuhës e mendimit, për ta pasuruar shprehjen artistike në mënyrë brilante nga gjuha dinamike, fuqia e mendimit dhe figurat e mrekullueshme retorike, të cilat i japin tonin e një diskursi alegorik, simbolik, metaforik, karakterstika e veçori këto me parabazë biblike.

VII. Diskursi biblik në rrjedhat letrare

Letërsia shqipe përgjatë gjallimit pesëshekullor ka kaluar nëpër disa periudha letrare; njeh disa faza të zhvillimit e të stagnimit. Në tekst, synojmë një paraqitje kronologjike të rrjedhave letrare, duke e hetuar poetikën e diskursit biblik në tekstet letrare të autorëve të veçantë, jashtë kontekstit të periodizimeve.

Faza e mëhershme e fillimit (kultivimit) të letërsisë shqipe, siç është bërë e zakonshme të emërtohet, letërsia e vjetër shqipe, përfshin korpusin letrar që nga Buzuku, Budi, Bogdani e Variboba[62](shek. XVI-XVII), që i inicon shenjat e para letrare, autorët që me sistemin zhanror, poetikën e krijimit, kultivojnë kulturën e shkrimit e këndimit në raport me letërsinë biblike. I gjithë ky korpus letrar funksionon në raport të pastër me shkrimin biblik, i cili, si i tillë, është dominant, për t’u bërë kulturë dijeje, kulturë shkrimi, pa të cilën s’do të mund të funksiononte kjo letërsi. Këtu Bibla si vepër kapitale e njerëzimit, përkatësisht diskursi biblik është fundamental në ndërtimin e tekstit letrar. Shfaqaj është eksplicite. Te ky korpus letrar raporti me tekstet biblike del më i veçantë, se në gjithë letërsinë e mëvonshme, që ka këto shenja e këtë sistem shkrimi e ndërkomunkimi. Të katër autorët më të rëndësishëm të kësaj letërsie krijojnë vepra, kryesisht të ndikuar nga Bibla, pra shenjojnë një letërsi të mbindërtuar (hipertekstuale); me elemente të shfaqjes të intertekstualitetit të pastër (citate, paratekste), natyrisht me dimensione e shndërrime të natyrshme e të domosdoshme që i absorbon vepra letrare, tash me destinim të një shkrimi tjetër, me shenja të dallueshme nacionale tështresuara në tipin eshkrimit letrar e estetik. Te kjo periudhë letrare, poezia referencë të parë tematike e ligjërimore e ka diskursin biblik. Kështu mund të themi edhe për prozën, që me tipologjinë e saj, me sistemin poetik fillon në raport me diskursin biblik, si shkrimi mimesis (Aristoteli), në imitim të tekstit biblik. Ky korpus letrar, përndryshe, mund të karakterizohet edhe si letërsi në Shkallën e dytë, që sipas Sabri Hamitit cilësohet nga rikrijimi (metapoesisi). Ajo njeh modelin e përparshëm, si model i literaturës,[63] që gjendet te parabaza biblike, zhvillohet në suaza e me nuanca të intencionalitetit që thekson diskursi biblik.

Me gjithë disa dëshmitë për shqipen e shkruar, libri i parë në shqip është botuar në gjysmën e shek. XVI (më 1555), ”Meshari”, tekst i ndërtuar mbi bazë të Shkrimit Shenjtë biblik, së këndjemi edhe karakteri e mesazhi mbeten etike e filozofike. Teksti më vete nuk është në një zhanër të përcaktuar letrar, por funksioni dhe synimi mbetet ruajtja e gjuhës shqipe, kultivimi i  kulturës shqiptare, letërsisë, pa i lënë anash pretendimet për efekte estetike. Ky libër edhe pse me funksion doracaku, për letërsinë shqipe ka vlerë të veçantë. Te Buzuku nuk e kemi autorin e plotë letrar, ngase teksti del kompilus, brenda veprës kemi tekste të përkthyera, analoge biblike, porse kemi përplot tekste origjinale, apo të riinterpretuara nga Bibla. Vepra dominohet nga tekstet e Besëlidhjes së Vjetër dhe Besëlidhjes së Re. Te Meshari kemi intertekst të plotë, prani të teksteve biblike, brenda veprës, pastaj citate që janë karakteristikë në kuptimin e intertekstit. Teksti në vete, si strukturë, i ka shenjat e hipertekstit letrar. Te kjo vepër kemi pjesë kryesore të Biblës të përkthyera, të përshtatura e të riinterpretuara, fragmente nga dy Besëlidhjet, lutje të shumta, litani, të cilave u jep një stil të ri të pasuruar me fjalë popullore, që bashkë me tekstet origjinale fitojnë një dimension të ri, një semantikë të re plotësuese, ideore dhe kështu krijojnë një pamje  relativisht të gjerë të jetës shoqërore shqiptare. Brenda strukturës së veprës hasim forma të ndryshme letrare, si: psalmet, himnet, epistulat, lirikën, prozën poetike, proverbat, legjendat, përrallat. 

Një autor tek i cili haset diskursi biblik, është poeti i parë shqiptar, Pjetër Budi, i cili kryesisht në poezi i transformon tekstet biblike, duke i ndërlidhur me kulturën popullore (orale) që vërehet në shkrimin tetërrokësh, në katërvargësh (katrena), duke e hibridizuar stilin biblik me atë popullor, elemente këto që nëpër kohë do të bëhen dy kode të mëdha tematike e ligjërimore në letrat shqipe. Pezia e Budit ”Doktrina e krështenë” (1612), ”Pasqyra e tërrëfymit”(1621), është e krijuar ose e mbindërtuar mbi tekstet biblike, kryesisht mbi një diskurs biblik, të shtresuar me nuanca të tipit të diskursit oral, siç del në vjershën ”M’kat t’Adamit e t”Evës preinder e parë”, vargjet: ”Kush’ të djeg’ me ligjëruon/ se jam gjihtë të zi/ ditë e natë tue kujtuen/ Të lumtë qi pat njeri”. Statusi i paratekstit e tipit të diskursit biblik merr shenja e shfaqje personale, të cilat pasurohen në nivelin e ligjërimit nëpërmjet kulturës orale, vargut e ritmit popullor. Po kështu poezia ”Abelit e të Kainit” përveçse shtron e ritregon idenë universale të së keqes, vëllavrasjes, vargjet e saj duke ruajtur referencat e poetikës së diskursit biblik në gjendjen e shpërthimit autorial shenjëzojnë lidhjet e para në mes diskursit biblik e atë popullor:

”Mos vidhni, mos kuseroni/ posi disa janë mësueon/ po tuajt po kujton/ kush ka më u gëzuen”

(Poeza ”Për ndihmë të gjithë kërshtenmët Arbenit”). Duke pretenduar mësimin e krishterë, njëkohësisht, subjektet biblike i ndërlidh me një formë tjetër shkrimi, që tash në shfaqet në poezi karshi diskursit në prozë. Karakteristikë e kësaj poezie është figuracioni autentik[64], popullor. Kjo është karakteristikë inicuese në letërsinë shqipe. Ai shumë ligjërimeve biblike, siç janë ajo e vajtimit të Shën Mërisë për vdekjen e Krishtit, pastaj poezia për episodin e vrasjes së Abelit nga Kaini, u jep dimensione të kohës, të rrethanave historike dhe angazhimit të autorit në këto rrethana. Këtu variantet e teksteve biblike dalin të ndryshme nga origjinali, duke kërkuar edhe variante të reja semantike, duke iu dhënë konotacione njerëzore, emocionalitet, gjendje shpirtërore. E gjithë poezia është shkruar mbi një bazë të fuqishme universale të parateksteve biblike. Brenda poezisë së Budit, kemi poezi të rrëfimit, poezi personale, poezi të përshpirtshme, që ritregojnë situata, ngjarje që ndërlidhen me Besëlidhjen e Vjetër, dhe me jetën e Krishtit.[65]

Bibla ka qenë e mbetet një rezervat kulturor universal, që ka gjetur jetën e vet brendapërbrenda letërsisë së shprehur në nivel të strukturës, tematikës, madje edhe anës së jashtme kompozicionale, siç ndodh p.sh. me ”Çetën e  Profetëve” të Bogdanit[66], e cila edhe në aspektin kompozicional e strukturor, i përgjigjet konceptit organizativ të Biblës. Libri është i ndarë në dy pjesë, ashtu siç është e ndarë Bibla në Besëlidhjen e Vjetër dhe në Besëlidhjen e Re. Megjithatë, libri është origjinal në kontekstin e vet kohor dhe kulturor, që vetëm e zbaton strukturën e Biblës dhe bazohet në të. Po ashtu, në aspektin tematik, libri i parë del analog me Beslidhjen e Vjetër, ku ritregohet kronologjia e Krijimit të rruzullimit sipas paramodelit biblik deri te ardhja e Mesisë, kronologjia profetike përmes prozës, tipit të rrëfimit filozofik, nëpërmjet ligjëratave, ndërsa Libri i dytë del me përgjasime me Beslidhjen e Re, që konceptohet qysh në titull, Jeta e Jezu Krishtit, madje edhe numri i ligjëratave është i njëjtë me numrin e librave biblikë, ku bëhet tregimi i jetës së Krishtit, momente të rëndësishme të jetës së tij, duke filluar nga gjeneza familjare, shfaqja-lindja, vepra, dënimi-vdekja-kryqëzimi, ngjallja dhe rishfaqja e tij si dhe një tekst për Antikrishtin që shenjëzohet këtu me Turqinë pushtuese. Për dallim nga dy autorët e mëhershëm tashmë kemi një autor origjinal, që diskursin biblik e ka vetëm model shkrimi, mbi të cilin e ndërton veprën e vet, hipertekstin letrar. ”Çeta e Profetëve” është tekst i ndërtuar kryesisht në prozë, të cilit i paraprin një parathënie tejet intresante, që shfaq shenja qëllimore të autorit empirik karshi angazhimeve e pretendimeve të tij. Kjo vepër duke u shfaqur analoge me modelin e shkrimit biblik, ”është një hipertekst i tij dhe interpretim diskursiv i atij shkrimi, me shumë funksione të citatësisë, metatekstit, si njësi të shfaqjes së intertekstualitetit të pastër”[67]. Përmes modelit të diskursit biblik, këtu Bogdani ka dashur ta paraqesë Jezu Krishtin si fenomen kulturor dhe letrar evropian, në të njëjtën kohë, për t’i ngjallur shenjat e idealitetit e të kulturimit. Përveç kësaj, në krijimtarinë e Bogdanit kemi një cikël poezish, të njohura si ”Këngët e Sibilave”, personazhe të cilat janë profetesha pagane që e paralajmërojnë arrdhjen e Mesisë. Sibilat, në poezi marrin dimensione dhe mveshje kombëtare, madje të vajzave shqiptare. Poezia e tij, siç vlerëson S. Hamiti, ka dy karakteristika: së pari formulimet poetike themelore që shprehin doktrinën (mësimin) biblik të autorit, dhe së dyti figurën origjinale poetike, më së tepërmi krahasimin e mbështetur në ambientin konkret jetësor, për të shprehur origjinalitetin e autorit në shkrim.[68]

Ndërsa, autorin e vërtetë origjinal e gjejmë te Jul Variboba, vepra ”Gjella e Shën Mërisë Virgjër”[69]. Variboba është autor letrar, krijues i mirëfilltë artistik. Në këtë vepër nuk është Shën Mëria biblike, por jeta e saj, e cila formësohet përmes kulturës popullore, që duke u ndërlidhur me diskursin biblik artikulon një vepër letrare brilante në shprehje e në stil. Diskursi biblik këtu transformohet në stilin e shkrimit (kemi një krijim në poezi); në perceptimin semantik. Teksti i ruan referencat me relacionin e diskursit biblik, por autori Shën Mërinë e zhvesh nga petku e portreti i saj Hyjnor, për të bërë një personazh të dashur letrar, personazh ideal të përsosmërisë, me mveshje tokësore, dominuar nga kultura arbëreshe; Shën Mëria jeton në ambientet arbëreshe. Pra, diskursi ndërkomunikon me atë popullorin, një specifikë  letrare. Këtu jeta e Shën Mërisë mvishet nga një petk i gruas arbëreshe, portertizohet në përshkrimin e fizionomisë së saj, në ndijimet e saj; ajo është nënë që i përjeton të gjitha episodet e birit të saj, Jezu Krishtit. Ajo e rrit Krishtin, si çdo fëmijë, i këndon ninulla, ajo ka pamje të çdo gruaje, është grua e mirë, bashkëshorte e ndershme, nënë përplot dashuri. Autori përshkruan pjesë të fizionomisë së saj, për dallim nga Bibla, e cila kryesisht merret me portretin qiellor, karakteristikë kjo e realizuar nëpërmjet shprehjes së bukur, gjuhës elastike. Teksti është i ndarë në dy pjesë dhe trajton jetën e Shën Mërisë e birit të saj, Jezu Krishtit (Shën Bampinit), episode të ndryshme përplot dramacitet, me dimensione të theksuara tokësore, përkundër teksteve biblike, në të cilat mbitheksohet dimensioni qiellor. Variboba e krijon prototipin e personazhit letrar, që karakterizohet e formësohet nga idealiteti i përsosmërisë, ideal ky i Shën Mërisë biblike, një poetikë që e ruan kodin ligjërimor, por transformohet në letërsi si Imago: shëmbëlltyrë morale[70], derivim letrar që në variantin poetikik e realizon katharsisin, këtë koncept aristotelian për artin letrar.

Në shek. XVIII-XIX filloi zgjimi i ndërgjegjes kombëtare, ndaj letërsia tashmë mori karakter më të theksuar nacional. Pas shkëlqimit të letërsisë së vjetër me raporte të theksuara biblike, kemi një fazë kur letërsia shqipe u shkrua në raport me letërsitë orientale, si me gjuhë, njashtu edhe me poetikën shkrimit, që për kulturën shqiptare ishte diçka e re, jo në sistemin e vlerave pararendëse. Kjo letërsi njihet si Letërsi e Bejtexhinjve, pa ndonjë evidencë të theksuar letrare e estetike e pa ndikim në fazat e mëvonshme.

Pas periudhës së kultivimit të letërsisë shqiptare me elemente dhe karakteristika biblike, filloi shkrimi i letërsisë shqipe, i cili do të bëjë paramodel të përshtatshëm kulturën historike e orale, pra paratekstin e kodin diskurisiv historik e popullor, i cili në formë implicite do të funksionojë paralelisht me diskursin e kodin biblik, pra është kjo një kulturë që shtresohet mbi kulturën biblike dhe religjioze të besimit të krishterë, produkt i Biblës. Në veçanti dallohet Letërsia e arbëreshëve të Italisë, e cila përfaqëson njërin nga korpuset më të rëndësishme letrare, për ta ”instuticionalizuar” letërsinë me vetëdije të plotë kombëtare e me vetëdije artistike. Kjo letërsi ndërthuret në raporte të fuqishme me kulturën e moçme nacionale, me kodet orale, biblike, historike, për t’i shtresuar bazat e letërisë së mirëfilltë me vetëdije nacionale e letrare. Autorët e shumtë (De Rada, Z. Serembe, F. A. Santori, Dara i Riu, Z. Skiroi etj.) janë krijuesit që i shënjuan kapërcylljet e sistemit të shkrimit letrar shqip, duke e inkuadruar në kuadër të rrjedhave të letërsive nacionale perëndimore që krijoheshin asokohe, pra poetikës së romantizmit, për ta pasuruar si shprehje artistike, me zhanre letrare. Madje, duke qenë ”tharmi i  paprekur i gjakut shqiptar”, ata rikujtojnë momente të vetëdijes historike, momente të lavdishme dhe tragjike. Në këtë konteksrt duhet theksuar se me autorin e ”Këngëve të Milosuat”(1836), De Radën, fillon Letërsia Shqiptare e Rilindjes, duke u karkatizuar me një shprehje artistike, me një diskurs letrar që i shpërfaq të gjitha format e shkrimit të mëhershëm ligjërimor. Teksti i De Radës, si edhe personazhet e mveshura me ndjenja religjioze, shkon nga shpërndërrimi në tekst të diskursit biblik. Shumë këngë janë kryekreje diskurs religjioz, biblik (Kënga XV, XX, XXV etj.)[71]

Letërsia e shek. XIX dhe gjysmës së parë të shek. XX, kjo e fundit e njohur si letërsi e modernitetit shqiptar, thithjen e lëndës biblike e shtreson brenda një kulture të shtresuar, bazat e së cilës bëhen fillesa të letërsisë shqipe. Diskursi biblik nuk është dominant në kulturën e shkrimit letrar, por lidhja me këtë tip bëhet pashmangshmëri letrare, si në dimensionin kulturor, ashtu edhe në atë letrar-estetik. Tashmë nuk kemi autorë që përkthejnë tekste biblike, kompilues, në kuptimin që i gjejmë te autorët e letërsisë së vjetër, por raportet me tekstet biblike shfaqen e funksionojnë me një kuptimësi më të gjerë, me shtresime më të thella, me vetëdije letrare, të cilat shfaqen brenda tekstit, ngase është krijuar kultura e shkrimit, kultura e librit, pastaj funksionon një letërsi me shenja e sistem nacional. Diskursin biblik e kemi të pranishëm në formë më implicite dhe siç do të shprehej Umberto Eco ”ai (teksti letrar) lë mundësinë  e kuptimeve infinite”, [72]pas një leximi e vlerësimi aktiv të këtij korpusi letrar, që shfaqet si kategori stilistike e letrare me veçanti e status autorial karshi parabazës së njohur.

Shumë autorë të kësaj periudhe e ”shfrytëzojnë” diskursin biblik (N. Frashëri, Çajupi, Asdreni, më vonë Noli, Fishta, Prenushi, Haxhiademi, Konica, Kuteli etj.), që pa dyshim janë krijues të avancuar në letërsinë e kulturën e shkrimit shqip. Në këtë fazë të zhvillimeve letrare, prania e diskursit biblik rikontekstualizohet e rifunksionalizohet, përmes imagjinatës e diskursit personal, me ngjyra e imazhe, me ngjarje që përgjallojnë e shënjojnë përpjekjet për liri, e të cilat i hasim në nivele të ndryshme, me status të veçantë brenda tipit të krijuesit, temperamentit, shpërthimeve emocionale, madje edhe përkundër lidhjeve analoge me diskursin bazë biblik, ai dallon dukshëm, si rezultat i shndërrimeve të natyrshme e të domosdoshme që i thith teksti me pretendime letrare e estetike konform gjendjes së nacionit. Autorët që e kanë këtë paramodel kulturor e shkrimor, në forma e dimensione të ndryshme, duke e shfrytëzuar diskursin biblik i fuqizojnë variantet e tyre letrare me nuanca më të thella; tashmë, në letërsi, si përvojë e shkrimit letrar, i pasurojnë me segmente stilistike, duke e ngritur shpirtin shqiptar dhe duke e artikular idealitetin kombëtar; një lëvizje të gjerë panperëndimore, që ishte ideal i krijuesve dhe i intelektualëve. Lidhja me diskursin biblik këtu nuk është dominante, stil mbizotërues, por  ndërlidhje e natyrshme, me shenja implicite, që të inkorporuara në variantin letrar, vetëm se e përplotësojnë dhe e ngrisin artistikisht. Tashmë, kur në letërsi fillojnë të zhvillohen zhanre të tjera letrare (më herët në letërsi njohim kryesisht poezinë dhe shkrimin filozofik te Bogdani), diskursi biblik na paraqitet në të gjitha llojet. Megjithatë e dominon poezia, si krijim më i preferuar i autorëve në këtë fazë të zhvillimit. Në këtë fazë letrare, sistemi e poetika e tipit të diskursit biblik asimilohet në strukturimin e brendshëm të tekstit letrar shenjat e të cilit janë implicite. Trajtohet madhështia e Krijuesit, perëndisë, Jezu Krishtit, Shën Mërisë, përmes ndjenjave e imagjinatës metafizike që shpërndëron sistem shenjash në sistem, në perceptimet e vrojtimet ideore, pastaj stilistike.

Paramodelin e diskursit biblik si model krijimi e hasim te Naim Frashëri, i cili, edhe pse i rritur në një shoqëri me dominancë orientale, mendon se dielli i shqiptarëve lind në Perëndim, ashtu siç mendojnë të gjithë rilindësit e tjerë, prandaj letërsia e tij, me gjithë ndikimin e letërsive orientale, e ruan një ndërlidhje intertekstuale dhe  kulturore me shkrimin biblik, me këtë kulturë letrare që tashmë kishte bërë bujë te shqiptarët, duke e kultivuar brenda letërsisë si model të veçantë ligjërimi letrar dhe  filozofik e estetik, ndaj duke ndërtuar kështu misionin nacional dhe mesazhet e qarta për një shkrim kombëtar, brenda shkrimit perëndimor, që është biblik. Madje, Naimi, në këtë segment i shkruan vjershë lavdie Jezu Krishtit, vjershë himnizuese, siç e vlerëson Sabri Hamiti. Kjo figurë e kënduar në këtë mënyrë hyn në sistemin naimian të mirësisë, dashurisë e të flijimit[73], që janë postulate fundamentale të kulturës dhe filozofisë biblike. Naim Frashëri në poezinë ”Përpara Krishtit”, në formë të himnit, rikonfirmon edhe një herë praninë e diskursit biblik si një model shkrimi, përmes arketipit biblik, madje e skalit këtë figurë, duke theksuar mirësinë, bukurinë, mëshirën, faljen, përmes vargjeve:

”Djalth njeri i Perëndisë/ Fytyra jote mua më tregon/ Ah !Të kqijat e njerzisë/ Që ka punuar dhe punon, Se kjo fytyrë/ Është pasqyrë/ Dhe na rrëfen/ E s’na gënjen[74]”

Në veprimtarinë letrare dhe publicistike të Naimit diskursin biblik e hasim më fuqishëm. Te mësimet e tij, si dhe te teksti ”Thelbi i Kuranit” kemi përplot fraza, citate që funksionojnë në raport me diskursin biblik, qoftë si ligjërim filozofik, qoftë si shprehje ideore.

Autor i rëndësishëm, që brenda sistemit të tij kreativ letrar, projeksioneve fiksionale, e shfrytëzon diskursin biblik është Anton Zako-Çajupi[75]. Transformimi i diskursit biblik në diskurs letrar, sipas paramodleit të Librit të Krijimit, duke i ruajtur referencat implicite, shfaqet nëpërmjet gradacionit poetik te poezia ”Punërat e Perëndisë”. Zoti krijon, krijon gjithçka të mirë, por plas e keqja kur e krijon Turqinë. Poeti i drejtohet me Ç’deshe që bërë Turqinë”, pëlcet ironia e një diskursi sarkastik. E tipit të diskursit biblik del edhe poezia ”Eva dhe Shejtani”. Te ky autor diskursi biblik na paraqitet sidomos në formë të parodisë, një sarkazmë ironike te teksti letrar  ”Baba Musa Lakuriq”, apo edhe emërtimi ”Dhjata e vejtër”, që në sistemin e filozofisë kreative ndërtohet si hipertekst nga hipoteksti i Besëlidhjes së Vjetër, që i parodizuar transformohet në një shkrim në vargje karshi tekstit burimor në prozë, dhe i përmbahet një kronologjie të ngjarjeve biblike. Diskursi merr ton satirik. Ideja ambientohet në realitetin shqiptar. Teksti në vete është hipertekst letrar, që në strukturën e vetë shtreson nivele ligjërimesh, tri shtresa tekstesh: 1. Rrëfimi i teksteve biblike në vargje tetërrokëshe (në Bibël teksti është në prozë); 2. Ilustrimi i testiti biblik me situata reale dhe aktuale; 3. Vlerësimi, apo gjykimi i tekstit biblik dhe i situatave të realitetit, që i detyrohen veprimit të veprës në lexuesin[76], në kontekstin e së cilës mund të ”përkthehen” personazhet, kështu që poeti për Sarën biblike do të këndojë: ”Sara është si një shqiptarkë/ vetë bënte drekë e vetë bënte darkë”. Ritregimit të tekstit biblik në këtë vepër letrare i jepen ngjyrime personale, që në variantin e riinterpretimit letrar marrin një semantikë të re, të shtresuar me synimet e autorit në rrethanat shoqërore dhe politike të nacionit. Së këndejmi, edhe diskursi merr konotime ironike, shpeshherë satirike e groteske.

Diskursin biblik me një variant e status poetik origjinal karshi paratekstit në prozë mund ta gjejmë me risemantizim e funksione aktuale në poezinë e Asdrenit, i cili lëndën biblike e sistemon në poetikë duke i ruajtur referncat e pastra me paramodelin. Kështu, në përmbledhjen ”Psalme murgu”[77],  që në titull, na sugjeron një ndërfutje të referentin poetik të diskursit biblik,  Psalmet biblike, këto këngë të bukura të dashurisë e të jetës, të realizuara në nivel të mrekullueshëm estetik. Në poezinë ”Juda i Ri” shfaqet filozofia, poetika e mesazhi biblik, që e përcjell mesazhin e tradhtarit. Portreti ndërtohet si arketip letrar i funksionalizuar, për ta anatemuar tradhtinë nacionale. Asdreni në poezi zakonisht shfrytëzon tipin e ligjërimit biblik nga Besëlidhja e Re, sidomos portretin e Judës karshi Jezu Krishtit. Puthja e tradhtisë së Judës këtu merr një dimension nacional; simbol i tradhtisë, dukuri kjo që në intencën autoriale i ka shenjat e diskursit për katarsis, e thumbuar rëndë nga krijuesi; merr gjykimin e aktit të tradhtisë që shndërrohet në tragjedi. Lidhjet mes Judës dhe njeriut të kohës së autorit empirik mbeten më se evidente. Përveç kësaj poezie, nga ky autor kemi poezinë ”Paqjes”, në të cilën paraqitet ideja dhe nevoja e paqes dhe e dashurisë sipas modelit të Jezu Krishtit:

”Për ty edhe Krishti vajti në kry/Prej zijës ta shpëtojë njerzinë/T’i thajë lotët, t’i mbjellë dashuri/ Balsam t’iu sjell shpirtërave të mundaur” (Paqjes)

VIII. Dimensionet e pranisë së diskursit biblik në poezinë e Nolit

Letërsia shqipe, prej gjallimit të saj, paramodel dhe paratekst ka diskurisn biblik. Në këtë këndvështrim, letërsia e Nolit mbetet paradigmë, si një objekti shumëdimensional, që jep mundësi për të bërë analiza më të thelluar interletrar, për të parë se në çfarë niveli funksionon letërsia shqipe në raport me atë biblike. Letërsia e Nolit, në këtë kontest, karakteristikë fundamentale ka ndërlidhninë me diskurisn biblik. Madje, kjo letërsi pa qasje interdiskursive me këtë paramodel, nuk mund të lexohet, aq më pak të intepretohet, për shumë arsye: e para, sepse e gjithë vepra e tij poetike (madje edhe ajo dramatike e politike-shoqërore) funksionon në raport të pastër me tekstet biblike, në nivel të temave e  të motiveve, së këndejmi edhe në nivel të ligjërimit letrar, trajtave estetike e stilistike; e dyta, është autor reprezentativ letrar, me vlera të mirëfillta, i cili krijon një sistem origjinal të shkrimi artistik. Ky krijues, duke i harmonizar tiparet e shkrimit biblik me diskursin letrar, veprës i jep dimensione sa nacionale, aq edhe universale, mbase nëpërmjet një sistemi shenjash të identifikimit, atëherë kur dëshiron të personifikohet me heronjtë, siç është Jezu Krishti Biblik, të cilin e imiton; të cilin e ka paradigmë të jetës, model të kulturës, prandaj edhe model të artit letrar. Ai më këtë figurë identifikohet qysh në moshë të re, sepse tek ai e sheh idealin e përsosmërisë, me të cilin shenjon situata personale karshi angazhimeve të tij në situatat e vendit dhe popullit të tij. Në këtë këndvështrim, figura Jezu Krishtit mbetet paradigmë e angazhimeve shoqërore, porse mbetet me theks të veçantë prototip i modelit për shkrimin dhe ligjërimin artistik, duke krijuar e duke formësuar karakterin letrar të diskursit glorifikues:

”Hosana, o çlironjës, Mesi, Hosana!/ Shtroni udhën me lule, dafin’ e hurma,/ brohoritni trumbeta, timbane, zurna/ thirr e zbras o gurmas, hosana!” (Marshi i Krishtit); diskurs ky glorifikues, himnizues do të bëhet diskurs kritikues, elegjiak, kur krijohet karakteri i mohuesit të idealit (poezia Shën Pjetrit), tradhtarit, që përshkohet nga diskursi thumbues, një diskurs që në sistemin e figurave retorike, përmes një ironie të hollë shpërfaq gjendjen e autorit empirik karshi realitetit; te figura e Shën Pjetrit gjen arketipin e mohuesit të mikut. Noli e krijon diskursin përshkrues, diskursin elegjiak, diskursin kritikues, tipe këto që marrin një status autorial, së këndejmi diskursin autorial. Dihotomia (ambiguiteti) e shprehjes është tipike për poetikën e Nolit. Ajo i ruan shenjat biblike, por i ruan edhe shenjat autoriale. Projeksionet fiksionale, duke u ngjizur me referentin biblik, ngrisin literaritetin e ligjëratës poetike.

Poetika e diskursit biblik të Nolit nuk ka funksion të moralitet doktrinar, me destinime edukative, por shenjëzohet si kulturë shkrimi, kulturë letrare, madje ai e ngrit këtë kulturë letrare në nivele brilante artistike, duke e derviuar me nuanca të natyrshme në frymë të kohës, me pretendime kombëtare, që i venerojmë në një përmasë më të theksuar në gjithë sistemin poetik të Fan Nolit te përmbledhja ”Albumi”, si dhe në dramën ”Izraelit dhe Filistinjë”. Në poezinë e tij trajtat e diskursit biblik përthyhen e marrin karakter kombëtar, figurat biblike simbolizojnë njerëz të kohës së krijuesit, madje shpeshherë vetë autorin e vjershave të afishuar në mënyrë specifike e origjinale, për ta zgjeruar konotimin edhe në përmasa universale të shenjëzimit letrar. E gjithë krijimtaria letrare e Nolit është e mbështetur në kodin dhe diskursin biblik, qoftë në nivel të ligjërimit, qoftë në nivel të mesazhit, qoftë në nivel të shqiptimit poetik të realitetit, të ideve të tij, të shpërthimeve dhe ekzaltimeve personale.  Me këtë sistem shkrimi, poezia e tij karakterizohet në gjithë poezinë shqipe për vlera dhe efekte të larta letrare.  Poezitë me diskurs biblik janë antologjike, si ”Mojsiu në Mal”, ”Marshi i Krishtit”, ”Krishti me kamçikun”, ”Shën Pjetri në Mangall”, ”Marshi i Barabajt”, ”Marshi i Kryqëzimit”, ”Kryqëzimi”, ”Anës së Babyllonisë”[78], të cilat si varainte letrare e ndryshojnë statusin intencional; janë vargje autoriale, iu përgjigjen rrethanave të autorit, që si tekste dalin me derivime esenciale në formën e shkrimit, prandaj edhe të shtresimeve tematike, ligjërimeve dhe mesazheve që bartin. Figura e kontrastit në ide, në ligjërim është karakteristikë e veçantë e sistemit poetik (Anës së Babyllonisë). Përveç kësaj autori diskursit biblik i jep konotacione të fuqishme nacionale, shpërthime emocionale të ndërlidhura me dy shtresime: syzhetë bazë dhe shtresimi i ri, që ka karakter tashmë personal, të ndërlidhura me angazhimet e autorit në situata e momente të rëndësishme të nacionit, madje duke shenjuar sidomos zhgënjimin e tij, pësimet shpirtërore, që ndërlidhen funksionalisht me pësimet e Mojsiut, nga një anë dhe të Krishtit në anën tjetër. Së këndejmi semantika sforcohet. Duke u identifikuar me figurat biblike, sikundër Mojsiu e Jezu Krishti, ai shpreh situatat e tij jetësore që ndërlidhen me ngjarjet politike, të cilat korrespondojnë thellë me   ngjarjet biblike, sikundër është poezia ”Mojsiu në Mal”, ku Noli personfikimin me këtë ngjarje dhe këtë figurë e shtron edhe në rrafshin e prijësit, por edhe në rrafshin e destinimit që vetëm ta shohë tokën e premtueme, por kurrë nuk do ta shkelë (ai këtu krijon një analogji me vetveten, që nga Amerika nuk mund ta shkelë Shqipërinë). Këtu Toka e Premtueme simolizon Shqipërinë pas ngjarjeve të vitit 1924, të ëndërruar e të pa shkelur për autorin. Transformimi i diskursit biblik këtu shndërrohet lirshëm në një diskurs krejtësisht letrar dhe jetësor. Madje, edhe në leksik, poezia ka ndërlidhshmëri me ngjarjet biblike që i transformon në tekstin letrar, sikundër, p.sh. ”Marshi i Krishtit”, ku ligjërimi biblik përthyhet në nivel të lartë letrar në poezi, që tashmë merr dimensione të thella kuptimore, stilistike, në shenjëzimin e autorit empirik me prototipin e tij, Jezu Krishtin. Së këndejmi, në këtë poezi niveli i kuptimeve dhe mesazheve shumështresohet. Diskursi merr kuptim ekuivok: e ruan ndërlidhshmërinë e natyrshme me tekstet prej nga buron, por edhe merr konotacione të reja ligjërimore, semantike, shpeshherë bëhet personalizim i jetës së vet krijuesit, shenjëzim, përmes pikave të identifikimit që i ka në figurat dhe heronjtë biblikë, siç janë Krishti, Mojsiu, Shën Pjetri. Figurave dhe ngjarjeve biblike Noli u jep kuptime dhe konotime të theksuara nacionale, por më së shumti ato i shënjojnë shpërthimet e tij emocionale kundruall realitetit të ngjarjeve politike që ndikuan në gjithë krijimtarinë e tij letrare.

IX. Diskursi letrar - relacionet me diskursin Biblik në letërsinë e Fishtës

Me formulimin diskursi letrar-relacionet, këtu shenjëzohen variantet e fundit të teksteve letrare të Fishtës, domethënë statusi letrar i autorit në shkrim, teksti letrar, në forma e zhanre të ndryshme, që shfaqen në stil shkrimi të shenjuara si letërsi. Kjo letërsi është krijuar në zhanre të ndryshme, pikëtakimet e të cilave ndërtojnë relacione me literaturë të ndryshme (biblik, orale, antike), e cila qoftë si kujtesë e dytë, sipas Bartit, qoftë si vetëdije për të krijuar diçka në formë të rikontekstualizuar, bëhet shenjues i letërsisë fishtiane. Ndërsa, paramodelet e shenjëzuara i kuptojmë si ndërlidhshmëri me variantin e afishuar si tekst letrar, apo diskurs letrar. Të funksionalizuara në një tip, tashmë të veçantë shkrimi, me destinacion të veçantë, këto bartje (transformime letrare, të letërsisë biblike) brenda letërsisë së Gjergj Fishtës, dalin me dallime të natyrshme nga paratekstet origjinale, gjithnjë duke kërkuar efekte estetike letrare të veçanta, të cilat dalin me shenjëzime në rrafshe të ndryshme, duke u theksuar sidomos bota autorit empirik. Fishta, duke qenë njeri religjioz, ka një lidhje të natyrshme shpirtërore me tekstet biblike, me dashuruesin e artit e popullit; vlerat e Biblës, vlera shumëdimensionale, i funksionalizon në trajtat e shkrimeve të tij, atëherë kur iu desh të shpërthejë shpirti i ekzaltuar krijues; karshi projeksioneve e botës imagjinative fiksionale i qëndron Bibla. Në këtë kontekst brenda letërsisë së Fishtës, gjejmë të huazuara motive të shumta, figura biblike, elemente stilistike, tregime, ngjarje, metafora, personazhe, të cilat të rikonteksutalizuara marrin konotime kohore, sidomos mveshje nacionale. Autori funksionalisht ndërlidh fe e atdhe. Modelin e ka biblik. Statusi letrar i teksteve të Fishtës del polivalent në nivel të intencës letrare. Në nivel të ligjërimit, në planin e parë shpërfaqet diskursi personal, një diskurs i lirshëm, që interkomunikon me paramodele qoftë nga eksperienca e autorit empirk karshi letërsisë, qoftë karshi kodit historik e oral nacional. Autori më i madh nacional, i cili shkroi epin kombëtar ”Lahuta e Malcisë", brenda diskursit letrar, që karakterizohet me atë oral, ka një ndërlidhshmëri funksionale me shkrimin biblik, me një statut të veçantë letrar brenda letraritetit. Sistemi poetik fishtian eksperiencën biblike e harmonizon edhe kur tallazet e shpirtit luftarak dalin në sipërfaqe. Diskursi biblik është i strukturuar në ”Lahutën e Malcisë”, por i shtresuar në nëntekstin e diskursit oral. Shenjat interkomunikuese në mikrostruktura janë më se evidente, mbase një ndërlidhje interletrare shenjon numri 30 i këngëve. Pastaj kënga e Patër Gjonit, shënjon kulmin e dimensionit religjioz në tekst; shenjat inter/letrare me diskursin biblik. Mesazhi biblik për bariun e mirë, në personazhin e Patër Gjonit, bëhet paradigmë e projeksioneve për Atme e Fe, si personazh kryetipor që sublimon mesazhet biblike si reminishencë për projektimet fiksionale. Diskursi i ruan shenjat në rrafshin e projektuesit dhe të angazhuarit për grigjën, sipas parabazës biblike (kujtojmë porosinë e bariut të mirë të që kujdeset për dele, alegori kjo që funksionalizohet te proza e Pashkut, romani ”OH”).

Relacionin interletrar mes diskursit biblik dhe produktit letrar e gjejmë në formë të artikuluar në formë eksplicite në tragjedinë ”Juda Mukabe”[79], tragjedi kjo letrare, e cila  në titullin, në subjektin, madje edhe ne personazhet, na rrëfen një ngjarje e një tragjedi me subjekt biblik; tekst  letrar që funksionon në raport të pastër intertekstual me shkrimin biblik. Madje, ky tekst ka shenja të pastra të hipertekstit letrar. Derivimet e tekstit biblik nga paramodeli merr shenjëzime të reja. Semantika e mesazhi dalin brenda kontekstit shqiptar, ku veproi autori empirik. Në tragjedi, pas personazhit Juda Mukabe qëndron autori, i cili kundruall fatkeqësive dhe tragjedisë nacionale s’mund të bëjë tjetër pos ta anatemojë atë realitet. Shtresimet kuptimore marrin konotacione të fuqishme kombëtare, me personifikimin e heroit nacional liridashës  që del nga portreti i heroit të tekstit burimor, Juda Mukabe, një personazh (hero) i idealit të përsosmërisë për atdhe, hero ky i tradhtuar. Në dimensionet nacionale, Juda mbetet Fishta. Teksti i kësaj tragjedie është i shkruar në vargje, por i ruan raportet me diskursin biblik, edhe në sistemin e organizimit të lëndës, edhe të leksikut, edhe pse forma e shkrimit tashmë na paraqitet ndryshe, në vargje. Por, është karakteristikë prania e diskursit biblik me variante filozofike e kuptimore, stilistike, etike që e gjejmë në lirikën e Fishtës, kryesisht në ritregimet e një moraliteti të krishterë, të mbështetur në paratekstet biblike. Postulati Atme e Fe, projekt kulturor e letrar i Fishtës, këtu merr karakteristikat e diskursit biblik. Në këtë lirikë kemi përplot emra të bartur që në variantin e ri marrin edhe shenjëzime të reja semantike dhe stilistike. Arketipe letrare, janë Jezu Krishti dhe Shën Mëria. Përmes tyre shtresohet ideja krijuese dhe nacionale e Fishtës, me këto lidhet edhe binomi i tij krejt i veçantë Atme e Fe. Anton Nikë Berisha thotë se në konceptin krijues poetik Fishta zbaton dhe shkrin konceptet kryesore të Shkrimit të Shenjtë. Kjo konkretizohet nëpërmjet Zotit, të dërguarit të tij në tokë Jezu Krishtit, pastaj Shën Mërisë”[80]. Perceptimi, trajtimi i madhështisë së Perëndisë, i projektuar nga fiksionaliteti letrar i shëmbëllen një literariteti të lartë, ku mishërimi i figurave stilistike në vargje semantikisht të ngjeshura, merr ligjërim domethënës. Fishta i falet Zojës për shqiptarët, i këndon madhështisë hyjnore, iu këndon ndjesimeve të Nënës së Krishtit.

Në lirikën antologjike të Fishtës ”Një lule vjeshte” shenjat e interkomunikimeve letrare janë në shkallë të gjerë. Ndaj, shenjat e diskursit biblik janë evidente, edhe pse diskursi personal është intencë e ligjëratës letrare, pra atëherë kur Fishta do t’i kthehet vetes (Kujtim. M Shala), ku shkruan ekzaltimet e ndjesimet më delikate, më personale. Lidhjet interletrare me Shkrimin e Shenjtë i veneron Aurel Plasari, i cili i cilëson si ”vegime biblike a unigjillore”[81], pra teksti ruan shenja me psalmet, me figura e leksik të pasur biblik, për t’u rujatur esencat në planin e strukturimit e të zhvillimit të idesë qenësore, e cila lidhet me vdekjen, përjetësinë, pra teksti e ruan filozofinë dhe doktrinën e krishterë mbi këtë fenomen. Shenjat, simbolet, figurat retorike vetëm sa e qartësojnë këtë. Edhe Kujtim Shala thotë se ”struktura ligjërimore/ retorike e ”Një lule vjeshte” si strukturë e saj përgjithësisht, mbështetet në pozicionin e atyshëm të inter/shenjave, të simboleve në rikualifikimet e domethënieve.[82] Tekstin në esnecë e përcjellin shenjat e simbolet (leksiku): ”Kryqi i dullijet, Engjlli i Zotit, N’preher t’Amshimit, faqe t’Zotit etj.”, me paramodel në diskursin biblik, filozofinë e intencën biblike, për të na ofruar një polivalencë të intepretimeve e kuptimeve, ngase funksionon në kontekstin e ligjëratës biblike, për t’u bërë paradigmë e ligjërimit personal. Diskursi elegjiak, lirik e i adhurimit (odesë) janë cilësime për këtë poet. Elemente të tipit të diskursit biblik, në nivel të makroligjëratës gjejmë në poetikën e satirës. Derivimi merr karakterin e diskursit grotesk:”O, i birë i Adamit” nis ligjërimin satirik Fishta te pjesa e dytë e tekstit ”Anzat e Parnasit”, ligjërim që ruan intershenjën me diskursin biblik, referencën me poetikën biblike përgjatë gjithë krijimit e sistemit të shenjëzimit të idesë. Që të shfrytëzohet kjo materie letrare, përveç edukimit të poetit ka ndikuar në përmasa të mëdha gjendja e kombit në përgjithësi, kontestet sociokulturore.

*

Në kuadër të poetikës së letërsisë me elemente të diskursit biblik, Vinçenc Prennushi, del i veçantë si poetikë letrare, si diskurs letrar, si ndërlidhje funksionale me paramodelin e diskursit biblik, prej të cilit huazon e zhvendos emra, personazhe biblike, diskurs, ide morale e filozofike, që bëhen ide letrare. Ky autor shquhet me shembullin e përpunimit të vargut dhe vjershës, është një stilist i Shkollës Françeskane, siç do ta cilëson Koliqi, që e pasuron me kodin e diskursin biblik, përmes një gjuhe subtile, siç del edhe te titulli i librit ”Gjeth e Lule”. Pra, libri është i mbushur me gjethe e lule, lulet që i dedikohen dy prototipave Shën Mërisë dhe Jezu Krishtit. Gjuha e ëmbël, melodike është mveshje e fuqishme letrare e lirikës së Prennushit, një nxënës tipik i ideologemës nacionale në binomin e shenjë Atme e Fe, atribut i shkollës Françeskane.

*

Diskursi biblik na paraqitet edhe te Faik Konica, kritiku më i madh i kohës, erudit, sidomos në prozën estetike e eseistike. Kështu ”Lutja për shkrimtarët” është ndërtuar në formë të hipertekstit të pastër, që funksionon mbi hipotekstin biblik, mbi lutjen e Besëlidhjes së Re, që Jezu Krishti ua mësoj apostujve, ”Ati ynë”. Kjo lutje, në variantin e autorit empirik, shenjohet si lutje për shkrimtarët. Madje, këtu dallimet duken shumë të vogla, për të dalluar ku fillon teksti biblik, e ku ai i autorit të shënjuar. Teksti i Konicës shfaqet kështu:

”Ati ynë që je në qiell, jepna fuqinë ta mbajmë gojën të mbyllur kur s’kemi për të thënë gjë! Falna durimin të thellojmë një punë përpara se të shkruajmë mbi të! Frymëzona me një ndjenjë të mbrehtë të drejtësisë që të flasim jo vetëm në paanësi po edhe të sillemi ashtu! Shpëtona nga grackat e gramatikës, nga shtrembërimet e gjuhës dhe nga lajthitjet e shtypit. Ashtu Qoftë”. Ndërsa teksti biblik del kështu:

”Ati Ynë, që je në qill, U shenjtëroft Emri Yt, ardhtë mbretëria jote, si në qiell ashtu në tokë. Na  jep çdo ditë bukën e përditshme. Na i falë mëkatet tona, sepse edhe ne i falim fajtorët tanë. E mos lejo të vijmë në tundim. Ashtu Qoftë”. Varianti i tekstit të autorit empirik, në nivel të idesë, në nivel të ligjërimit, në nivel të leksikut i ruan lidhjet me poetikën e diskursit biblik. Shenjat identifikuese vërehen në gjitha nivelet e shkrimit e të idesë. Jezu Krishti i mëson nxënësit (njerëzmin), Konica sugjeron, i mëson shkrimtarët.

*

Është karakteristike, ngase diskursi biblik në asnjë fazë nuk pushon së ekzistuari. Më tej, këtë paramodel letrar, diskursin biblik, në formë të fuqishme e të konsoliduar si vetëdije letrare e artistike, e shfrytëzon në prozën e tij Mitrush Kuteli, te novela ”E madhe është gjëma  e mëkatit”[83], e cila që në titull na sugjeron një raport me shkrimin (diskursin) e filozofinë biblike. Sa është e madhe gjëma e mëkatit, po aq është e madhe falja e dashurisë biblike, e cila del nga porosia e Shkrimit Shenjtë, nga mesazhi i Jezu Krishtit. Në të gjitha nivelet e ndërtimit letrar, ky tekst funksionon në raport të fuqishëm intertekstual me shkrimin biblik, kryesisht  me ”Këngën e Këngëve”, pastaj ”Psalmet”. Madje, këtu e kemi të kënduar në variant letrar, në formë të dialogëve ”Këngën e Këngëve” biblike, këtë himn të bukur të dashurisë së pastër, që në variantin letrar kryekëput është ligjërim biblik. Ky tekst letrar, siç thekson Kujtim M. Shala, njeh kodin ligjërimor biblik në hapësirë të madhe, nga sistemi formolues i tekstit, tek ai formulativ, që mbithekson moralin biblik[84], moral që predikohet përmes faljes së krishterë.

*

Diskursi biblik zhvillohet nëpër të gjitha gjinitë letrare. Te dramatika e Ethem Haxhiademit, tragjedia ”Abeli”, [85]kemi prezent tipin e diskursit biblik, që na paraqitet në tragjedinë e shkruar në vargje. Lënda është transformuar nga Libri i parë biblik mbi krijimin. Në kontekstin e poetikës së tragjedisë, teksti letrar i ruan shenjat e neoklasicizmit. Kjo tragjedi shfrytëzon lëndën e zanafillës biblike, gjegjësisht konfliktin e parë njerëzor që sjell gjakmarrjen, te tragjedia”Abeli”, ngjarja është tragjike, së këndejmi edhe diskursi - tragjik. Sikundër në paratekstin biblik, në këtë tragjedi personazhet janë në raporte familjare. Ndërkaq, poenta e fabulës përqendrohet te dy vëllezërit, respektivisht te vrasja e Abelit nga Kaini. Që në titull autori na sugjeron një anim në anën e viktimës, duke e gjykuar rëndë aktin e Kainit. Madje, lexuesi e kupton që në fillim se vrasja është si domosdoshmëri letrare, e pranuar nga empiria e dramës, e diskursit biblik, referenca e së cilës në tekstin letrar e shpërfaq gjendjen e autorit empirik karshi situatës së nacionit me një intencë ideore, spastrimin (katarsisin, këtë koncept të lashtë për letërsinë) e bashkëkombësve nga kjo e keqe.

Te autorët e përmendur dhe te shumë tjerë, diskursi biblik paraqitet edhe në poezi, edhe në prozë, edhe në dramë, dhe si i tillë manifestohet brendapërbrenda veprës me një ridimensionim më të konkretizuar, që ka destinim nacional, përkundër diskursit biblik që ka pretendime  universale dhe është shkruar për efekte të tjera.

X. Transformimi i diskursit biblik në letërsinë  bashkëkohore

Letërsia shqipe (bashkëkohore), emërtim ky që pretendon ta përmbledhë korpusin letrar pas LDB-së e deri më sot, e ka ruajtur kontinuitetin e ndërlidhjeve funksionale me paramodelin e Shkrimit të Shenjtë Biblik, vazhdimësi e krijuar nga klasikët e vjetër, e pasuruar nëpër kohë e zhvillimi letrare, e fuqizuar me derivime të mëdha dhe shqiptime të veçanta brenda letërsisë shqipe bashkëkohore, tashmë si përvojë letrare. Në këtë kontekst, kjo kulturë shkrimi shenjohet si fundament letrar. Edhe pse rrethanat ishin më të pafavorshme, lidhja me këtë kulturë letrare u sforcua. Ajo na paraqitet me përimtësime implicite në letërsi, brenda një sistemi letrar më të avancuar, brenda një kulture letrare më të përparuar. Diskursi biblik në këtë periudhë shkrimi e komunikimi është bëra paradigmë letrare, referencë e këndimit, e rrëfimit artistik, për t’u konsoliduar përfundimisht si shkollë letrare. Në këtë prodhim letrar autorët: A. Pashku, Z. Rrahmani, poezi të shumta të A. Shkrelit, A. Pipës, I. Kadaresë, A. Podrimjës, F. Gungës, Z. Zorbës, S. Hamitit, M. Ramadanit, V. Zhitit, T. Dërvishit, R. Musliut, I. Ahmetit, B. Çapriqit, S. Bashotës, krijohen në raporte të fuqishme shkrimi e krijimi me diskursin biblik, për të vazhduar jetën në mënyrë implicite tek autorët që janë në proces të krijimit Xh. Bajraj, P. Buzhala, L. Lleshnanku, A. Berishaj, K. Rramani, S. Gjergji, K. Shala, A. Gojçaj, Xh. Beqiri, H. Matoshi, P. Kola, etj.)

Tashmë, kur vetëdija për letërsinë është ngritur, modelimi i këtij tipi intereferencial e interletrar ndryshon. Shenjat e diskursi letrar, por edhe kulturor, shfaqen në mënyrë më implicite, duke shndërruar emra, ngjarje, subjekte etj., mënyrë kjo që ua ka mundësuar krijuesve t’i shprehin  ndijimet, si dhe t’u ikun ”rreziqeve” nga shabllonet letrare, që vuri në jetë diskursi ideologjik.

Autorë reprezantivë të kësaj periudhe letrare manifestojnë brendapërbrenda veprës së tyre letrare këtë tip shkrimi që transformohet esencialisht, për ta karakterizuar simbolika e tekstit, shfaqja alegorike, diskursi alegorik e ironik, polisemantika si në ndërtimin figurativ estetik, ashtu në mesazhin letrar që përcjell. Situatat e vështira ekzistenciale ndërlidhen me ngjarje biblike, për të nxjerrë mesazhe filozofike që transmetojnë dhe shprehin një revoltë karshi realitetit. Modelin e këtij shembulli e gjejmë te romani ”Oh” i A. Pashkut.

Ismajl Kadare, në sistemin e shkrimit letrar, lëndën biblike e ngjiz në prozë e poezi. Vargjet e poezive ”Krishtlindje në New York”(1998), janë variante të këngëtimit e ngazëllimit që sjell lindja e Krishtit në globin mbarë, si dhe lutjet që drejtohen. Entuziazmi që sjell kjo lindje mbush shpirtin e artistit dhe poeti disi kërkon: ”Në Kartat tona të kreditit kërkojmë plagët e Krishtit”, plagë që simbolizon me ato të atdheut. Autori empirk, duke ruajtur retorikën biblikë në planin ideor, kërkon prej Birit të Zotit një orientim e drejtim për fatet tona. Sistemi poetik i intershenjave biblike paraqitet edhe te poezia ”Në Kishë”.

Diskursi biblik, karshi atij autorial, shpërthen në nivele metafizike; autorët kërkojnë mëshirën e dashurinë e Perëndisë, kërkojnë një lutje për harmoni e mirëqenie, mbase edhe për sfidat personale, siç del në poezinë ”Lutje” të Arshi Pipës, ku ligjërata me diskurs biblik është edhe në nivel tematik, edhe diskursiv: ”Kërkoj prej Teje/ Zot, një vdekje të butë, ndërsa në poezinë ”Për shenjtën dhimbë të nanës”, siç vëren A. N. Berisha, poeti përnjëson vdekjen dhe martirizimin e tij me atë të Krishtit, teksa veten e sheh në detyrën e Shën Mërisë së përvujtun. Një lidhje e shëmbëllyeshme me autorin emirik në kapërcylljet e kohëve.

Këtë paramodel shkrimi e krijimi e gjejmë në forma eksplicite te shkrimtari Zejnullah Rrahmani, në romanin ”Sheshi Unazës” (1978), që si tekst funksionon në raporte të pastra intertekstuale me shkrimin biblik, duke e shfrytëzuar diskursin biblik. Rrahmani në tekst inkorporon madje edhe tekste komplete të Biblës, veçanërisht të Besëlidhjës së Re, duke theksuar veçmas dialogun e Krishtit me dishepullin e tij, Pjetrin. Teksti i Z. Rrahmanit:

”... Unë, të them haptas, që këtu kalova keq dhe deri sa po rri, e po bisedoj me ju, vazhdimisht më sillen ndërmend fjalët që Krishti i tha Shën Pjetrit... dhe Shën Pjetri i qe përgjigjur: ”Ti je Krisht, i Biri i Zotit. Qofsh i bekuar, o biri i Jonit, sepse ty nuk ta shpalli mishi e gjaku po Ati Im qiellor. E unë ty po të them: ti je Pjetër themel, dhe në këtë themel do ta ndërtojë Kishën time dhe dyert e ferrit nuk do ta thejnë. Ty do t’i jap çelësat e Mbretërisë Qiellore e çka të lidhësh në tokë, i lidhur do të jetë edhe në qiell, e çka të zgjidhësh në tokë do të jetë i zgjedhur edhe në qiell”( Seshi i Unazës, fq. 20-21)

Teksti biblik:

”... Ti je mesia - Biri i Hyjit të gjallë. Atëherë Jezusi i tha:”I Lumi ti, o Simon i biri i Jonës, sepse këtë nuk ta zbulojë mishi e gjaku, por ati im që është në qiell. Edhe unë po të them:ti je Pjetër shkëmb dhe mbi këtë shkëmb unë do ta ndërtoj Kishën time dhe dyert e ferrit s’do të ngadhënjejnë kundër saj”. Ty do t’i jap çelësat e Mbretërisë së Qielllit, gjithçka të lidhësh mbi tokë, do të jetë lidhur edhe në qiell e gjithçka të zgjidhësh mbi tokë, do të jetë zgjedhur edhe në qiell” (Bibla, Ungjilli i Mateut, fq. 1406).

Ky raport i ngushtë, pothuajse analog si model dhe filozofi krijuese e përcjell gjithë rrëfimin e romanit[86].  Referenca me diskursin biblik është eksplicite. Teksti ka analogji në diskurs dhe në kodin tematik që lidhet e fuqizon idenë e qëndresës nacionale, qëndresë kjo e gurëzuar sikurse Shkëmbi i figurshëm biblik i Pjetrit.

Teoria letrare bashkëkohore (intertekstualiteti) e mohon origjinalitetin në art e në letërsi. Linda Haçion, një ndër përfaqësuest e kritikës postmoderne, thotë: ”Vepra letrare nuk mund të konsiderohet origjinale; pra edhe nëse është origjinale, ajo megjithatë nuk mund të ketë kurrfarë ndikimi për lexuesin e vet. Çdo tekst kuptimin dhe signifikativitetin e merr vetëm si pjesë e diskurseve të mëparshme”[87]. Së këndejmi, te autorët tanë, duke e njohur si referencë, diskursi biblik vazhdon të jetë shkollë letrare në rrjedhat e tashmë letrare, në letërsinë që është në proces të krijimit që paraqitet si vlerë e përhershme letrare. Në këtë këndvështrim, mbetet intresante poetika e Visar Zhitit, në nivel të diskursit letrar, ku shtresohet paramodeli biblik për të krijuar një relacion me kohën e rrethanat. Retorika poetike në poezitë: ”Mali i Shenjtë”, ”Shëmbëlltyra e krijuesit  (Mojsiu i Mikelangjelos dhe zinxhirët e Shën Pjetrit në një kishë në Romë)”, derivojnë trajtat biblike; autori shënjon malin e shenjtë me mallin që ka për Atdheun, për t’u bërë shëmbëlltyrë e krijuesit të vet. E rëndësishme është edhe poetika e Luljeta Lleshanakut,”Këmbana e së dielës”(1994), poezia ”Barka e Moçme e Noes”, bëhet intencë e ligjërimit letrar, për të ndërfutur në vargje citate biblike, karakteristikë e transtekstualitetit poetik: ”... Çfarë mbetet pa thënë midis nesh/ Fjala” në fillim ishte Fjala e Fjala ishte në Hyjin e Fjala ishte Hyu”/ E si artist i pakënaqur me veprën...” ligjëron poetja. Ligjërmi njeh frymën biblike në tekst, për t’u shpërndërruar në idetë letrare. Këto vargje të Ungjillit të Gjonit e shënjojnë intencionalitetin poetik, të verbit të fjalës e të ligjërimit. Më tej, poetika e ruan ligjërimin biblik në idenë, në perceptimin e fenomenit artistik të formësimit të artit letrar e krijuesit si shpirt.

Më i veçantë si poetikë shkrimi paraqitet në prozën e Kujtim Rrahmanit, ”Secili citonte Biblën”(1994 ). Në këtë vepër autori emprik karshi realitetit të vrazhdë, shkon në esenca për të krijuar filozofinë e idesë së shkrimit të Biblës personale, e cila krijohet me parabazë të fuqishme biblike. Duke shkruar biblën personale, autori arketipeve letrare u jep ngjyrime kohore. Topika që lidhet me një gjendje e shënjon Kosovën e autorit nën qiellin e flakur, katrahurat; e gjitha në kërkim të një zanafille të humbur, identitetit nacional! Bibla personale, intencë e kërkimit artistik, zhbirohet edhe atëherë kur paraqitet empiriku nën qiellin e dhunuar nga barbaria serbe. Metaforë për artistin nëpër kohë. Strategjia e tekstit, vizioni, është bota personale në tekst. Referencialiteti bëhet paradigmë, prototip i tipologjizmit. Diskursi, ashtu sikurse e thekson autori, ndërkall format e zhanret letrare, diskursin epik, lirik e dramatik. Këto bëhen nëpër faza të zhvillimit të tekstit. Fundament mbetet paradigma e kërkimit biblik si filozofi për jetën, për artin e empirinë. Autori empirik i trupëzon copëzat e kulturave, diskurseve, si vetëdije letrare për fiksionalitetin imagjinativ, duke dëshmuar se origjinaliteti në shkrimin letrar qëndron pikërisht në rikontekstualizimin e diskurseve të mëparshme, qoftë si dije letrare, qoftë si vetëdije për shenjat qëllimore.

Në këtë kontekst, poezia e Anton Berishajt “Lule mëngjesi” (1985), bëhet moment i rëndësishëm letrar, si kodifikim i një poetike të re letrare, e fokusuar në procedurat e strukturimit, ashtu edhe si sistemim shenjues figurativ. Poetika e tij interkomunikon me paramodele shkrimesh, diskurse të mëhershme, veçanërisht me diskursin biblik, madje në ligjërimin për dashurinë, metafora e dashur shtresohet nëpër gjithë poetikën e poezisë. Shfaqja e karakterit të tipit të diskursit biblik mbitheksohet sidomos te libri “Këngë e Këngëve” (libri i fundit), statusi i të cilit na shpie në ndërfutje intertekstuale e interdiskursive me paramodelin biblik të Këngëve të Këngëve[88]. Në Shkrimin Shenjtë ato janë këngë të dashurisë, ndërkaq kjo këngë në vargun e Berishajt do të bëhet këngë e dhembjes. Porse, kjo kënga e dhembjes pasurohet si këngë e lumturisë, e dashurisë, e harmonisë, në librin e nëntë që titullohet ”Këngët”, ku na rikujtohen këngët e mëdha të dashurisë biblike. Ekzaltimi shpirtëror, përmes një diskursi brilant letrar, si dhe figurat retorike, i bëjnë këto krijime të jashtëzakonshëm. Këto janë shtatë këngë antologjike, që kanë një ndërlidhshmëri funksionale me simbolikën e numrit shtatë të Krijimit Biblik.

Vepra "Qengji i harruar natën në mal" (2003) e Anton Gojçajt, përmes titullit sinjifikativ, shenjë autoriale, na fut në idetë e mesazhet; një metaforë që implikon e njeh intertekstin, në raport me Shkrimin e Shenjtë, që në rikontekstualizimin letrar merr parashenja autoriale, që shfaqin harrimin, së këndejmi nevojën për të kërkuar, titull që mund të lexohet si gjendje e autorit model karshi situatave më se tragjike të kohës së shkrimit të autorit, i cili mund të jetë në fund të fundit një "qengj" i harruar në mal, por që botën e tij shumë të bujshme e ushqen me artin e tij, edhe pse i pa kuptuar, siç mund të dalë në tregimin e fundit "Një pikëpyetje e padëshiruar në gjithësi”. Të shtatë tregimet e kësaj përmbledhjeje na ravijëzojnë një botë të pasur idesh, ndjesish, pamjesh e imazhesh, që ndërkomunikojnë me dy lloj eksperiencash të autorit empirik karshi letërsisë: eksperiencat e jashtme që venerohen nga leximi e njohja e mistereve të arit letrar; eksperiencave të brendshme, që shtresojnë dy momente të theksuara letrare, në njërën anë kulturën e moçme nacioanale, e në anën tjetër diskursin biblik, si vepër kapitale e letërsisë së përbotshme, që na paraqitet si vlerë e përhershme, shumëdimensionale, universale, prej së cilës mund të dalin vepra, që më së miri i sublimojnë ligjësitë e artit letrar.
Në këto proza, diskursi biblik na fut në esencat e shenjave autoriale, ku shfaqet gjithëprania në formë paradigme e teksti "Në fillim ishte dashuria", që ka paramdodel paradigmën e njohur të Gjonit Ungjilltar, "Në fillim ishte fjala". Te autori empirik, fjala është dashuri, mbase një metaforë tejet intresante, për të cilën duhet të meditohet![89]

Në një variant tjetër, në formë shumë implicite, diskursin biblik e gjejmë në poezinë e Kujtim M. Shalës. Në librin e fundit ”Sagë”(2004) sistemi figurativ ”zbulesë”, ”testament”, ”dashuri”, shenjëzon variante të këndimit biblik, metafora krijuese që shenjojnë sistemin e veçantë të këngëtimit artistik për shpirtin e lirikut gjatë shpërthimit të ekzaltimeve shpirtërore, që njohin këngët për dashurinë, diskurset e mëhershme, që enden nëpër krijimet poetike. Ndërsa, në poezinë e Xhavit Beqirit shohim tendencat për një tip shkrimi, i cili insiston që ndjesimet personale të marrin konotimin e një universaliteti; të një universaliteti të shkrimit artistik, që lidhet pashmangshëm me personalen, për t’u bërë kjo shfaqje subtile përmes shenjave interdiskursive. Në këtë kontekst, libri me poezi “Shën Vjeshta”(2002) në titull na sugjeron një paradigmë, leximin e vargjeve, të shenjave që bëhen parashenja për interpretimin e saj nëpërmjet intertekstit e trajtave ligjërimore biblike. Shën Vjeshta, trajtë biblike, një rastësi apo parashenjë qëllimorë letrare e artistike, parashenjë që ndërlidhet me ligjërimin biblik, zhvillohet si tip ligjërimi në ciklin “Shtatë ditë mbi botë”, në të cilin ndiqet  shëmbëlltyra e krijuesit sipas lëndës së zanafillës biblike. Krijuesi për shtatë ditë e krijon tokën, qiellin, çdo gjë mbi tokë. Poeti e krijon botën e artit.

Një lidhje interletrare, duke e shtresuar lëndën nga dy besëlidhjet në nivel të temave e të motiveve, por edhe të diskursit e ruan poezia e Sarë Gjergjit, në tri përmbledhjet me poezi. Poetika e tij, me një analogji me atë të Nolit është ndërtuar kryekreje mbi arketipe, topikë e ngjarje biblike, sidomos te libri “Golgotë”(1994) që në titull njeh diskursin biblik, topikën e zhvendosur në Kosovën e autorit empirik. Shenjëzimi i lidhjes Kosovë/ Golgotë është dramatik, ngase golgota ende bart kryqin me farmak, e Kosova ende gozhdohet. Topika është ruajtur në nivel semantik. Më tej në nivel të diskursit shpërndërrohet në gjithë poezinë. Si e këtillë kjo poezi ka një analogji me poezinë e Nolit.

XI. Raportet interletrare mes “Oh”-ut të Anton Pashkut dhe diskursit biblik

Si i veçantë në këtë tip shkrimi paraqitet prozatori i madh, modernisti dhe stilisti Anton Pashku, sidomos në romanin brilant ”Oh”(1971), i cili në nivel të mikrostrukturave e mitemave mbështetet e thith diskursin biblik, i cili në relacion me atë oral shpërndërrohet në sipërfaqen e tekstit, krijon e strukturon modelin e diskursit letrar modern, me stil të jazhtëzakonshëm rrëfimi artistik. Mbase, pa një qasje ndërkomunikuese me këtë shkrim, ky roman do të mbetej shumë i errtë për lexuesit e interpretuesit e letërsisë së Antonit. Mitemat biblike, nurmi 3, numri 12 shenjojnë një varainat të diskursit biblik. Shembuj të pranisë së shkrimit biblik, në nivel të ideve, leksikut, sintaksës, stilit, kemi në gjithë romanin ”Oh”. Në planin e dialogimit e të ndërtimit të personazheve, lidhja në mes Asaj dhe Atij, bëhet lidhjen biblike në mes Adamit dhe Evës, që lidhet me krijimin e tokës, njeriut, për t’u shenjuar në roman, si relacion i krijimit të një bote artistike, si roman i shenjuar universal që ridimensionohet pastaj në segmente nacionale. Ideja e trajtimit të humbjes së identitetit, zbritja në Ilirinë e lashtë, pastaj ideja për ”larje” (kujtojmë tekstin fillues e përfundues në WC) të mëkateve si semantikë, koincidon me intencën e shkrimit biblik, për domosdonë e ”larjes” së mëkateve, filozofia e të cilit e ka burimin në mësimin e krishterë biblik. E keqja nacionale shtresoheet si e keqe universale. Shembuj të paraqitjes së raporteve interdiskursive në romanin ”Oh” kemi përplot. Aty autori i jep një simbolikë shprehëse, duke e shndërruar personazhin e deles së humbur (kujtojmë shembullin e deles së humbur të Jezu Krishtit dhe bariun që duhet ta kërkojë atë). Nëse e aplikojmë teorinë e Frajit për teorinë kryetipore, alegoria e figurshme na thotë se si delja-qengji (Jezu Krishti), është bariu i mirë, i flijuar për delen e humbur; të mirën universale, që mishërohet përmes personazhit të plakut (autorit emprik) në kapërcylljet letrare e ekzistenciale. Këtë diskurs e funksionalizon në raporte kontekstuale, për të na e dhënë modelin e diskursit modern, dialogu:

” A ke plak ti shumë dele”

” unë e di se i kam njëqind, por sa herë i njehi më dalin nëndhetenandë. Gjithmonë më mungon një dele”( ”Oh”)

E çfarë i mbetet personazhit, empiria na tregon se ai duhet ta kërkojë delen e humbur, ngase është bari i mirë i tyre, sipas kryebariut, teoria kryetipre e të cilit shihet në kontekstin e Jezu Krishtit sipas Frajit[90]. Ai aplikon misionin e bariut biblik, ngase bariu i mirë i lë nëntëdhjetë e nëntë dele për ta kërkuar të humburën. Retorika e diskursit të mëhershëm si sistem shenjash e shenjimesh krijon situata dramatike narratoriale të kërkimit. Intenca është figurative. Identiteti i shenjuar si bastardim mbetet ide e presupuzuar; identitet ky që duhet rikthehet.

Pastaj, një dimension interesant me funksion të theksuar stilistik, që bartet nga ligjërimi biblik, paraqesin lidhëzat ”dhe”, ”e”, funksioni i të cilave del specifik, ngase në gjithë romanin kanë rol stilistik e ritmik, të gradacionit, për ta sforcuar tekstin me një ngarekesë të veçantë sitlistike, semantike e ritmike. Pastaj shndërron dyzet ditët e vërshimeve në Besëlidhjen e vjetër: ”As kur bie shi katërdhjetë ditë e katërdhjetë net.”(”Oh”), zhvillohet ligjërata letrare. Më tej, sistemi poetik është ruajtur në planin sintaksor e poetik, te ligjërimet, domethënë të stilit. Tipike për prozën e Pashkut (për romanin ”Oh” sidomos) vlerëson Shala janë ”periudhat bashkërenditëse shtuese, bile sisteme periudhash të tilla. Bashkërenditja e tillë në ligjërim ecën në logjikën e një rrethi. Kësofare, ligjërata pasi të jetë zhvilluar kthehet në pikën e nisjes. Një periudhë kësi lloji shfaqet sa herë në tekstet biblike. Në këtë kuptim proza e Pashkut hyn në raporte ndërtekstuale me shkrimin shenjtë, që shfaqen me përbërës të caktuar edhe në planin formal të tekstit[91]. Tipike për Anton Pashkun është kultura e komunikimit letrar modern, që bëhet nëpërmjet figurave, shenjave të diskursit biblik. Duke i analizuar variantet e interpretimit të romanit ”Oh” të Pashkut, Kujtim M. Shala diskursin me strukturë reportazhi që shfaqet nëpër tekstin letrare e sheh si variant te tregimit të Kristoforidhit, për ta konceptuar më tej këtë si ”shkollë kristofordhiane e diskursit”, variantin e të cilit Shala e ndërlidh me diskursin profetik probliblik, i cili shpërndërrohet në nivel të kodit tematik, ideve.[92] Në nivel të simbolikës, retorikës së zhanrit, në mikrostrukturë paraqiten përplot simbole domethënëse, sinjifikative biblike, siç janë: ”çekani i cili rreh hekurin, jehu i tij, mburojat, parzmorja, përkrenarja, çerdhja e diellit”, figura këto, që luajnë një rol aktiv në konstruktimin e romanit, me prejardhje biblike. Romani ”Oh’ është i ndërtuar nga diskursi alegorik, që shkon ka tipi i semantikës së diskursit biblik. Duke u ndërtuar tema nacionale, qoftë e identitetit të humbur, qoftë e vizionit për ardhmërinë nacionale, madje edhe kur dëshirohet të stigamtizohet utopia ideologjike e kohës, trajtat e retorikës figurative marrin konotime të shenjëzuara përmes inter/shenjave biblike.

XII. Përfundim

Në këtë studim, bëmë një sprovë ta paraqesim në forma të ndryshme, praninë e diskursit biblik në letërsinë shqipe, duke e përcjellë nëpër periudhat letrare, njëkohësisht për ta ilustruar me disa autorë reprezentativë. Jemi më se të vetëdijshëm se jashtë punimit kanë mbetur autorë, vepra pa u përfshirë. Intencë mbetet hulumtimi i këtij tipi shkrimi në letërsinë shqipe, rrëshqitjet e tekstit në nivele të ndryshme, nga subjektet, kultura e shkrimit, idetë, leksiku, strukturat nga datimet më të hershme të letërsisë shqipe, deri te letërsia në proces të krijimit.

                 Si konstatim mund të evidentojmë disa çështje që shenjohen brenda këtij korpusi letrar, si monument letrar, për ta përforcuar mendimin se diskursi biblik është shkollë letrare e estetike.

                 Në fazën e mëhershme, shek. XVI-XVII, diskursi biblik na paraqitet si dominant, ka karakter të theksuar didaktiv, etik e filozofik. Kjo fazë karakterizohet përgjithësisht me dominimin e kulturës së moralitetit biblik, që ishte kundërpërgjigje ndaj ”bastardimeve” që i bëheshin nacionit, ndaj ky tip shkrimi vihet në shërbim të idesë nacionale. Së këndejmi, në këtë fazë të zhvillimit të letërsisë kemi element, madje tërësi veprash që janë të një niveli të lartë artistik, duke i vështruar në kontekst të poetikës së kohës, të zhanreve që krijoheshin. Krijimet e mirëfillta letrare-artistike dalin te Buzuku e Budi, veçanërisht te poetika e Bogdanit dhe e Varibobës.

                 Në letërsinë e shek. XIX dhe gjysmës së parë të shek. XX ka shtresime të theksuara nacionale, brenda vetes trupëzohen e artikulohen kërkesat e nacionit duke u vënë krejtësisht në shërbim të kësaj ideje. Karakteri dominant fetar që e mbizotëronte letërsinë e mëhershme, tashmë ia lë vendin shkrimit me karakter të theksuar nacional. I gjithë diskursi letrar biblik në variantet letrare shqipe merr konotime, theksime të mëdha nacionale të gjendjes së kombit.

                 Dhe, së fundi, në letërsinë bashkëkohore transformohet esencialisht, për t’u karakterizuar nga figura simbolike e tekstit, shfaqja alegorike e realitetit, ironia, polisemantia e domethënies. Situatat e vështira ekzistenciale ndërlidhen me ngjarje biblike për të nxjerrë mesazhe filozofike që transmetojnë dhe shprehin një revoltë karshi realitetit (Pashku, Z. Rrahmani etj).

                 Intencë e kësaj sprove është argumentimi i faktit se diskursi biblik (Bibla) është shkollë fundamentale në gjithë literaturën shqipe.

                  

                

 

AIKD- teori, kritikë…

Vehbi Miftari: Teoria e Objektit, kritikë

Kujtim M. Shala: Shinimet e Fishtës, studim

Kujtim Rrahmani: Intertekstualiteti dhe Oraliteti- Kuteli, Koliqi, Pashku, studim

Nysret Krasniqi, Rrëfimi dhe shkrimi, Lahuta e Malcís e Gjergj Fishtës, studim

Lazar Gusho, Eminescu i panjohur dhe ideologjia e tij popullore-atdhetare, doktoratë

Umberto Eco, Si shkruaj, ese teorike

Anton Gojçaj, Tema e heroit nacional në letërsi, studim

Ndue Ukaj, Diskursi biblik në letërsinë shqipe, studim

AIKD- poiesis

Xhavit Beqiri, Shën Vjeshta, poezi

Arif Kutleshi, Kënaqësia e afërsisë së padurueshme, roman

Arian Krasniqi , Gjethi idhnak, poezi

 

 

 

 

 

Ndue Ukaj

Diskursi biblik në letërsinë shqipe

Boton:

AIKD

2004

Shtypi:

”Prograf”

Prishtinë

---

[1] Mikel Ndreca, Fjalor fjalësh e shprehjesh te huaja, Rilindja, Prishtinë, 1986, fq. 102.

[2] Shih: Ndue Ukaj, Diskursi biblik në letërsinë shqipe, Fjala, dhjetor 2003, fq. 10-12; dhe Fjala jaanar –shkurt, 2004, fq. 15-17.

[3]  Osval Dykro, Cvetan Todorov, Fjalori enciklopedik i shkencave të ligjërimit, Rilindja, Prishtinë,1984, fq. 117

[4] Rolan Barti, Avantura semiologjike, Rilindja , Prishtinë, 1987, fq.247.

[5]  Linda Wood & Ralph  Krager, Doing Discourse analysis, Sage Publications, London, New Delhi, 2000, fq. 216. Autorët i bëjnë një diskutim të gjerë problemit të diskursit; lidhjeve të ligjërimit me fushat e tjera të dijes, në raport me retorikën dhe teorinë mbi stilin, apo stilistikën. Së këndjemi edhe me antropologjinë.

[6] Osvald Dykro & Cvetan Todorov, vep.cit. fq. 34.

[7] Ibrahim Rugova, Kah Teoria, Rilindja, Prishtinë, 1978, fq. 34.

[8] Milivoje Solar, Teoria e letërsisë, Rilindja, Prishtinë, fq. 74, Shih edhe Rene Velek dhe Ostin Oren, Teoria e letërsisë, Rilindja, Prishtinë, 1985.

[9] Jonathan Caller, Teori letrare, Era, Prishtinë, 2001, fq.77 .

[10] Northrop Fraji, Anatomia e kritikës, Rilinjda, Prishtinë, 1990, fq 329.

[11] Rolan Barti, v. c., fq. 257.

[12] Anton Berishaj, Kodet retorike dhe statusi i teksit te Bogdani, Punim magjistrature, fq.5.

[13] Umberto Eco, Si shkruaj, AIKD, Prishtinë, 2003, fq. 152.

[14] Umberto Eco, Struktura e papranishme, Dukagjini, Pejë, fq. 90-91.

[15] Shih për këtë, Fraji, vep. e cit. fq 330.

[16] O.D.  & C.T. fq. 111.

[17] Rolan Barti, Teoria e tekstit, Fjala, mars, 2004, fq. 8.

[18] O. D. C. T, vep. cit. Fq.11.

[19] Shih: Zejnullah Rrahmani, Teoria e letërsisë, Fakulteti Filologjik, Prishtinë, 1996, fq.54.

[20]  Shih Rolan Barti, Vdekja e autorit, dhjetor, 2003, fq. 16.

 21. Umberto Eco, Struktura narrative, në ”Fjala”, qershor 2001, fq.10 .

 22. Shih Eduard Sapir, Gjuha – Hyrje në shkencën e ligjërimit, Rilindja, Prishtinë, fq. 36.

 23. Shih Sapiri, fq. 235.

 24. Shih për këtë më gjerësisht  Osvald Dykro & Cvetan Todorov, Fjalori, fq. 110. Këta autor na i japin  konceptet dhe idetë themelore në fushat e studimeve të ligjërimit.  

[25]  Rexhep Ismajli, Shumësia e tekstit, Rilindja , Prishtinë, 1977, fq.36.

[26]  Ferdinand de Sosyri , Kursi i gjuhësisë së përgjithshme, Rilindja , Prishtinë, 1977, fq. 54.

[27] Rolan Barti, Teoria e tekstit, Fjala, mars, 2004.

[28]  R. B., vep. e cit. fq.23.

[29] Po aty. fq. 24.

[30] Po aty, fq. 139. Më gjerësisht për nocionet e sintagmës dhe sistemit si boshte të ligjërimit.

[31]  Cituar sipas Durim Tace, v.c. fq. 53-54.

[32] Shih:  Dr. Engjëll Sedaj,  Bibla & përkthimet e saj në gjuhën shqipe, Shtufi, 1999.

[33] Zejnullah Rrahamani, Letërsia mesjetare (Teoritë letrare), Faik Konica, Prishtinë, fq.13.

[34]  Për këtë më  gjërësisht shih: Isak Ahmeti, Bibla në letërsinë shqiptare,  Rilindja , Prishtinë, 1999.

[35]  Më gjerësisht, Ndue Ukaj, Probleme teorike-kritike në gjykimin e vlerave letrare, Pavarësia, shtojca për kulturë, 10 korrik, 2004. fq. 20-21.

[36] Shih Isak Ahemti, Cila është thellësia historike dhe letrare- estetike e letërsisë sonë?, Dardania Sacra, Nr. 4, 2002, fq. 317.

[37]  Për këtë shih Anton Gojçaj, Dardani Sacra 5, 2004, fq. 181.

[38]( Stefan Çapaliku, Frymëzimi kristian në letërsinë shqipe,

http:www.dardania.com/phoenix/simpoziumi/simpoziumi_sek6_art06.html

  

[39]  Tomas Elioti, Religjioni dhe letërsia, http://www.dardania.com/phoenix/phoenix_02_03_04/phoenix_02_03_04_art13.html

[40] Rolan Barti, Teoria…, fq. 8.

[41]  Barti, v.c.fq.37.

[42] Shih për këtë Kujtim Rrahmani , Intertekstualiteti dhe oraliteti , Koliqi, Kuteli, Pashku, AIKD, 2002, fq .24

[43]  Xh. Kaller, v.c. fq.70.

 [44] Umberto Eco , Gjashtë udhëtime nëpër pyjet narrative,  Asdreni, Shkup, 1997, fq.19.

[45]  Dhimitër Shuteriqi filllimet e letërsisë artistike pretendon t`i gjejë vetëm në periudhën e Rilindjes shqiptare. Ai thotë: ” Që të studiojmë e të kuptojmë mirë literaturën tonë unë jam i mendimit se, duhet ta bëjme një dallim  kryesor: Rilindja shqiptare dallohet  prej shkrimeve prej Buzukut e deri te Kristoforidhi. Këto shkrime kanë një rëndësi gjuhësore, por nuk janë vepra letrare, d.m.th. vepra arti (shih: I. Rugova  & S. Hamiti: Kritika  letrare, Rilindja , Prishtinë , 1979, fq. 448).

[46] Qosja në kuadër të interesimeve të tij historiko-letrare për Historinë e letërisë shqipe nuk i qaset asnjëherë  Letërsisë së Vjetër. Madje as në kuadër të pretendimeve për periodizimin e letërsisë shqipe ai nuk e përmend fare. Ai kur hulumton intresimet e autorëve të ndryshëm për letërsitë e ndryshme, siç janë ajo antike greke dhe romake, pastaj italiane, franceze, angleze, persiane, arabe, fare nuk përmend intresimin për letërsinë biblike (shih R. Q. HLSH, Romantizmi I, Rilindja, Prishtinë 1984, fq. 82 -94. Pastaj Prej Tipologjisë deri te përiodizimi, ...

[47] Shih Sabri Hamiti, Kodet e mëdha të letërsisë shqipe, ”Fjala”, 15 janar 1986, fq.8-9. Pastaj po këto diskutime i bën te Ve[ëdija letrare, Rilindja Prishtinë, 1989.

[48] Sabri Hamiti, Letërsia Shqipe, Fjala, mars, 2004, fq. 6-7, dhe S. Hamiti, Kritika letrare 5, Faik Konica, 2002, fq.2003

[49] Sabri Hamiti, Shkollat letrare shqipe, Faik Konica, Prishtinë, 2004, fq.10.

[50] S. Hamiti, Vetëdija …fq. 16.

[51]  Engjell Sedaj, Shqipja Arbërore, Dardania Sacra, 2002, fq. 217.

[52] Po aty, fq.254.

[53] Shih për këtë Ndue Ukaj, Rinjohja e vlerave kuteliane, Kujtesa e tekstit,  (K. M. Shalal), Koha Javore, 15 Prill. 2004, Pavarësia, 24 Prill 2004, Gazeta 55, 17 prill, 2004, dhe www.Shkodra.net.

[54]  Kujtim Shalal, Kujtesa e tekstit-Mitrush Kuteli, Buzuku, Prishtinë, 2003; Kujtim M. Shala, Voxi i Anton Pashkut, Buzuku, Prishtinë, 2003.

[55]  Aurel Plasari, Fishta i dashuruar, Marin Barleti, Tiranë, 1996.

[56] Umberto Eco, Autori dhe interpretuesit e tij, Jeta e re, nr. 5, fq. 883.

[57] Sabri Hamiti, Tema shqiptare , Rilindja, Prishtinë , 1993, fq.151.

[58]  Northop Fraji, Anatomia e kritikës, Rilindja Prishtinë , 1990, fq. 26.

[59] Eco, Gjashtë udhëtime...., fq 145.

[60]Stefan Çapaliku, Frymëzimi kristian në letërsinë shqipe, http://www.dardania.com/phoenix/simpoziumi/simpoziumi_sek6_art06.html 

[61] Shih, Zh. Zheneti, fq.60.

[62] Anton Berishaj, Letërsia e vjetër shqipe, në:  Letërsia si e tillë, Toena, Tiranë 1996, fq.107.

[63] Sabri Hamiti, Letërsia shqipe, Fjala, prill 2003, fq.7.

[64] Sabri Hamiti, Letërsia filobiblike & Letërsia romantike, Faik Konica, Vepra VII, fq.25.

[65] Pjetër Budi, Poezi, Rilindja, Prishtinë, 1986, përgatitur nga R. Ismajli.

[66]  Pjetër Bogdani, Çeta e Profetëve I.  Rilindja, Prishtinë , 1990, Çeta e Profetëve II, Drita, Ferizaj, 1997.

[67]  Anton Berishaj, fq. 13.

[68] S. Hamiti, vep. cit. fq. 56.

[69] Jul Variboba, Gjella e Shën Mëris Virgjër, Faik Konica & Shpresa,Prishtinë, 2002.

[70]  Shih për këtë edhe Vehbi Miftari, Imago: Shëmbëlltyra morale, Fjala, dhjetor 2003, fq. 7.

[71]   Shih për këtë më gjerësisht, Anton Nikë Berisha, Burim drite e dashurie, Antologjie e poezisë së përshpirtshme shqipe, Shpresa, Prishtinë, 1999.

[72] Umberto Eco, Autori dhe interpretuesi i tij, Jeta e re, nr.5, 2002.

[73] Shih Sabri Hamiti, Letra shqipe, Dukagjini , Pejë, 1996, fq 60.

[74] Naim Frashëri, Lulet e verës, Rilindja, Prishtinë, 1990, fq.21.

[75].Andon Zako Çajupi, Vepra 2, Rilindja 1990.

[76] Shih. S. Hamiti, Letërsia filobiblike.., fq 449.

[77] Asdreni,  Psallme murgu, Rilindja, Prishtinë, 1990.

[78] Fan Noli, Albumi, Rilindja, Prishtinë, 1990.

[79] Gjergj Fishta, Dramatika, Rilindja, Prishtinë, 1996. Shih edhe: Lirika e Fishtës, Lahuta a Malcis, Satirika, po i njëjti botim.

[80] Anton Nikë Berisha,  Vepër e qenies dhe qenësisë sonë, vëzhgime letrare mbi artin e Fishtës, Shpresa & Faik Konica, Prishtinë, 2003, fq. 185. Shih edhe Nysret Krasniqi, Rrëfimi e Shkrimi, Lahuta e Malcis e Gjergj Fishtës,  AIKD, Prishtinë, 2003..

[81]  Aurel Plasari, Fishta i dashuruar, Marin Bareti, Tiranë, 1996, fq. 19.

[82] Kujtim M. Shala, Fishta përballë Fishtës, Buzuku, Prishtinë, 2004, fq. 16.

[83] . Mitrush Kuteli, E madhe është gjëma e mëkatit, Mitrush Kuteli, Tiranë, 2000.

[84] Kujtim M. Shala,  Tat Tanushi i Mitrush Kutelit, te Jeta e re, 2002, fq.1111.

[85] Ethem Haxhiademi, Dy Tragjedi, Rilindja, Prishtinë, 1990.

[86] Shih Sabri Hamiti, Arti i leximit, Rilindja, Prishtinë, 1983, fq. 90. Po ashtu, Isak Ahmeti, Bibla.., e cit., fq.258.

[87] Linda Haçion, Intertekstualiteti, parodia dhe diskurset historike, Fjala, prill-maj, 2004, fq. 12-13.

[88] Më gjerësisht, Ndue Ukaj, Poetika e një arti të madh letrar, Koha Javore, maj, 2004, Pavarësia, 15 maj, 2004.

[89] Ndue Ukaj, Një stil që ec lirshëm, por i thellë, Koha Javore, mars, 2004.

[90] Shih Frajin, vep. e cit., fq. 194-195.

[91]  Kujtim M. Shala, Voxi, fq. 18; Shih edhe Kutjim Rrahmani,. Intertekstualiteti..., fq. 238. Studiuesi në kuadër të lidhjeve intertekstuale të prozës së Pashkut me oralitetin, shtron edhe lidhjet intertekstuale të Biblës më oralitetin, që shenjohet në variante të ndryshme në prozën e Pashkut, sidomos në romanin ”Oh”. Për  çështje të modernës te Pashku, kam konsulutuar edhe Rexhep Murtez Shala, Moderna Pashkiane, Papyrus, Prishtinë 2000.

[92] Kujtim M. Shala, Letrat e Antonit, Fjala, qershor, 2004, fq. 6-7.